Revolutionair uit verveling

“Boze Geesten” is ook in het Nederlands vertaald en uitgegeven onder de titels “Demonen” en “Duivels”. Van “Boze Geesten” zijn twee vertalingen, alle twee uitgegeven in de Russische Bibliotheek van Van Oorschot. Ik heb de vertaling van Hans Leerink uit 1959 gelezen. Het kan dus zijn dat de spelling van namen in mijn recensie afwijkt van de spelling in andere edities.

In 1849 werd Dostojevski (1821 – 1881) gearresteerd voor het sympathiseren met socialisten die onder andere voorstander waren van het afschaffen van het lijfeigenschap. Dostojevski werd voor vier jaar naar een Siberisch werkkamp verbannen en het lijfeigenschap werd in 1861 (eindelijk) afgeschaft. Tijdens zijn verbanning werd Dostojevski (weer) gelovig en werd hij politiek conservatiever. Wanneer Dostojevski in 1871 begint met schrijven van “Boze Geesten” is hij politiek conservatief en ziet hij in de Tsaar en de Russisch Orthodoxe kerk de enige ware en terechte verdedigers van de Russische “ziel”. Niet iedereen in Rusland zit op dezelfde politiek lijn als Dostojevski. Er is een toename van de invloed van uit westelijk Europa afkomstige liberale en socialistische ideeën en idealen op een jongere generatie en ook zijn ‘kameraden’ uit 1849 zijn nog steeds actief. In “Boze Geesten” rekent Dostojevski op humoristische wijze af met zijn eigen politieke jeugdzondes en levert hij stevige kritiek op de jongere generatie die dezelfde, in zijn ogen dan toch, stommiteiten begaat als hij deed op jonge leeftijd. Of toch niet? In “Boze Geesten” neemt Dostojevski niet alleen de jonge liberale en socialistische generaties op de hak, hij deelt ook her en der een sneer uit naar collega schrijvers (Toergenjev en Gogol) en zijn eigen gezagsgetrouwe generatie komt er ook niet altijd goed van af. De kritiek van Dostojevski op zo’n beetje alles en iedereen is niet gericht op de progressieve of conservatieve maatschappelijke opvattingen die mensen hebben, maar op de drijfveren waarom ze bepaalde maatschappelijke opvattingen aanhangen. Deze drijfveren zijn zelden of nooit ‘inhoudelijk’ maar (bijna) altijd van persoonlijke, psychologische aard. Het gaat om ergens bij willen horen, erkend en gewaardeerd willen worden, belangrijk/relevant willen zijn, iets te doen hebben tegen de verveling.

Het boek bestaat uit drie delen. Alle drie de delen spelen zich af in of rond een fictieve Russische provinciestad een paar honderd kilometer van Petersburg vandaan. Het hele verhaal kent één verteller, allemansvriend Anton Lavrentjevitsj G____v (dat is alles wat we over hem te weten komen), die bijna overal op het juiste moment aanwezig is om te aanschouwen wat er gebeurde. Hij neemt zelf amper deel aan de activiteiten. Hij heeft zijn kroniek na afloop van alle verwikkelingen geschreven. Het is net geen al wetende verteller en pretendeert ook geen neutrale, laat staan objectieve, verteller te zijn.

Het eerste deel speelt zich hoofdzakelijk af in de hogere kringen van de provinciestad met al het geroddel, gekoppel, gekonkel, onderling wantrouwen, ophouden van de schone schijn en alle daarbij horende hypocrisie van dien. Iedereen maakt zich drukker over wat anderen van hem/haar zouden kunnen vinden, dan over wat hij/zij eigenlijk zelf ergens van vindt. Dostojevski als het Russische neefje van Jane Austen. Met dit verschil dat het sarcasme bij Dostojevski veel bijtender is. Hoe Dostojevski bijvoorbeeld de zelf ingenomen, maar o zo onderdanige klaploper Stepan Trofimovitsj Verchovenski neerzet én neersabelt is prachtig. Niet dat de anderen veel beter zijn dan Trofimovitsj, niemand heeft echt iets te doen en uit verveling houdt men zich dan maar bezig met het elkaar in de gaten houden. Hierdoor krijg je nooit echt sympathie voor iemand, hoogstens wat medelijden omdat ze zo zielig zijn en hun levens zo leeg zijn.

Met de komst van de zoon van Trofimovitsj, Pjotr Stepanovitsj Verchovenski, wordt het tweede deel van “Boze Geesten” een stuk politieker. Vader en zoon kennen elkaar nauwelijks, want zoon is door Duitse moeder opgevoed en heeft ver weg op kostschool gezeten. De vader, Trofimovitsj, is ook wat betreft het ouderschap een klaploper. Pjotr is op het eerste gezicht een bevlogen progressieve jongere. Al snel wordt voor de lezer duidelijk dat dit slechts een masker is. Bij Pjotr en zijn ‘kameraden’ zijn de verveling, roddel, het onderlinge wantrouwen, het streven ergens bij te willen horen en het alleen maar horen wat we willen horen net zo groot als bij de conservatievere gegoede burgerij, ondanks alle vermeende goede bedoelingen. Er speelt nog wel iets anders. De ‘revolutionairen’ begrijpen eigenlijk de theorieën en filosofieën die ze aanhangen niet of nauwelijks. De politieke debatten, dialogen en monologen zijn dan ook niet te volgen zoals Dostojevski die opschrijft, omdat ze worden verteld door (verveelde) dilettanten die niet weten waar ze het over hebben en vast komen te zitten in allerlei inconsistenties en drogredenen die ze aan zichzelf hebben te danken. Het gaat zelfs zover dat mensen stug blijven vasthouden aan hun levensfilosofie ook al beseffen ze dat die niet klopt. Denk hierbij aan het individueel anarchisme van Kirilov dat tot zijn eigen gekozen dood leidt of Sjigalev die ruiterlijk toegeeft dat zijn politieke systeem van absolute vrijheid tot absolute dictatuur leidt, maar toch stug vasthoudt aan zijn systeem. Het wekt dat ook geen verbazing dat de poging van de echtgenote van de gouverneur om de jongere en oudere generatie te verzoenen door gezamenlijk een groot feest te geven een groot fiasco wordt. Niet alleen, omdat de (ideologische) verschillen onoverbrugbaar zouden zijn, maar vooral omdat zij helemaal niet wil verzoenen, zij wil belangrijk gevonden worden, op een voetstuk worden geplaatst door alles en iedereen.

In het derde deel komen de maskers af, cynische machtspelletjes en egoïstisch zelfbehoud hebben het overgenomen van het hypocriete gevlij en geroddel uit het eerste deel en de, al dan niet revolutionaire ‘goede bedoelingen’ uit het tweede deel. Dit zorgt voor nog meer (zelf)moorden dan in voorgaande delen. De moorden zijn helemaal geen politieke moorden voor de ‘goede zaak’. Het zijn gecalculeerde persoonlijke afrekeningen uit jaloezie, zelfbescherming en angst. In het derde deel maakt Dostojevski nog duidelijker dan in de voorgaande delen dat er een heel groot verschil is tussen wat wij zeggen en denken dat onze beweegredenen en argumenten zijn om iets te doen of te laten en wat de ware beweegredenen en argumenten zijn. In iedere mens zit een egoïstische ‘boze geest’ die voor een groot deel over ons heerst. Het zijn vooral de meest oprechte mensen die het moeten ontgelden, die slachtoffer zijn. Zo stelt Trofimovitsj eindelijk een daad, door letterlijk zijn tas te pakken en de wijde wereld in te trekken. Hij wordt al snel ziek en komt te overlijden. Staat zijn karakter niet symbool voor de Russische ziel? Hij is niet in staat/bereid om zijn eigen kind op te voeden, is zelfingenomen, volgzaam en lethargisch en het gaat mis zodra er zelfstandig individuele besluiten worden genomen en er naar wordt gehandeld? Is Dostojevski in “Boze Geesten” alleen maar negatief over de veranderingsgezinden? Of is “Boze Geesten” een gelaagde satirische roman over de gehele Russische samenleving? Ik hou het op het laatste.

Ondanks de ironie, het sarcasme en de satire is “Boze Geesten” geen vrolijke en opgewekte roman. Het contrast tussen de humoristische elementen en de psychologische analyse van de boosaardige trekjes in ons zelf zorgen alleen maar voor een grotere interne confrontatie bij de lezer. Hoe ‘boosaardig’ zijn wij zelf? Het is verduiveld knap hoe Dostojevski duidelijk maakt dat wij allemaal boosaardige trekjes in ons hebben en dat wij (mede) hierdoor niet altijd in staat zijn om een goed onderscheid te maken tussen wat wij (en anderen) zeggen wat we nastreven en wat wij (en anderen) werkelijk nastreven. Het feit dat Dostojevski in “Boze Geesten” geen antwoorden geeft op de vragen hoe om te gaan met onze ‘boze geesten’ maakt het alleen maar pregnanter. Wij worden door Dostojevski op ons zelf terug geworpen.