Ondergang van een leraar door dubbele moraal

Heinrich Mann (1871 – 1950) was de oudere broer van de veel bekender geworden Thomas. In de eerste jaren van beider carrière als schrijver werden ze (ongeveer) als gelijkwaardig beschouwd. Heinrich komt pas later in de schaduw van Thomas te staan. Net zoals zijn roman “Professor Unrat” uit 1905 in de schaduw komt te staan van de verfilming van het boek onder de titel “Der blaue Engel” uit 1930 met Marlene Dietrich in de hoofdrol. De eerste en tot nu toe enige Nederlandstalige vertaling van “Professor Unrat” verscheen in 1931 dan ook onder de titel “De blauwe engel”. Deze vertaling van Rein Blijstra is meerdere keren herdrukt, voor het laatst in 2002.

Het hoofdpersonage in “De blauwe engel” is Metz de 57-jarige docent aan een plaatselijk gymnasium in een niet nader genoemde Duitse provinciale havenstad. In deze stad herkennen we Lübeck, de geboorteplaats van Heinrich Mann. De keuze van vertaler Blijstra om Raat, de naam van de hoofdpersonage in de Duitse versie van de roman, te vertalen met Metz is een goede, want Unrat betekent in het Duits afval. Unrat is de bijnaam die Raat had gekregen van zijn leerlingen, Metz krijgt in de Nederlandse versie de bijnaam Mest. Dat Metz allesbehalve blij is met de bijnaam Mest is een rode draad door deze satirische roman. Metz wil wraak nemen op iedereen, ook als het jaren geleden is, die hem uitgescholden heeft voor Mest.

Mann steekt de draak met de klassieke ‘bildung’ van de Duitse midden- en hogere klassen in die jaren. Deze klassiek gymnastische scholing, Metz geeft Grieks en Latijn, moet van de jonge generatie morele rechtvaardige en standvastige burgers maken. Dat dit een illusie is maakt Mann overduidelijk. Tijdens een examen schrijft een van Metz’ leerlingen een ondeugende gedichtje met daarin de naam Rosa Frölich. Metz gaat op zoek naar deze juffrouw en vindt haar uiteindelijk in het kleine cabaret/variététheater ‘De blauwe engel’ waar zij werkt als zangeres/danseres. Metz raakt geobsedeerd door haar, wat hem zijn degelijke reputatie, zijn baan, zijn spaarcenten en zijn vrijheid kost in al zijn pogingen om zijn leerlingen uit de buurt te houden van Rosa, de personificatie van zo’n beetje alles wat onzedelijk is in die jaren. Dat zijn (oud-)leerlingen, ondanks hun degelijke klassieke opvoeding, geen enkel bezwaar hebben om in het gezelschap van Rosa te verkeren, is nog maar eens voorbeeld van hoe dubbel de moraal was in die jaren.

De wraaklustige Metz, de doortrapte Rosa Frölich en alle (oud-)leerlingen die Mann opvoert zijn ook ruim een eeuw later nog niet vervallen tot karikaturen van een lang vervlogen tijd. Mann is er in geslaagd om zowel de thematiek als de personages in de “De blauwe engel” een tijdloos karakter te geven door zijn humorvolle en directe stijl van schrijven.