Over klein en Groot kwaad

Tijdens mijn studie kwam ik in voor het eerst in aanraking met het werk van Hannah Arendt. Joods van origine en een groot filosofe. In de tweede wereldoorlog de verschrikkingen in Nazi Duitsland van nabij meegemaakt. Zij ontwikkelde het concept van de ‘banaliteit van het kwaad’. Kort gezegd: het bouwwerk ‘kwaad’ (in dit geval de Jodenvervolging) werd door vele bijdragen mogelijk gemaakt. Het zijn niet alleen de zichtbare beulen in de kampen, het waren ook ambtenaren, politie agenten, treinmachinisten etc die allemaal een bijdrage leverden. Schijnbaar normale mensen die ‘gewoon’ hun werk deden. Dat noemde Arendt de ‘banaliteit’. Ogenschijnlijk gewone handelingen die een bijdrage leveren aan een uiteindelijk groot kwaad’. Eichmann was zo’n voorbeeld. Hij heeft (waarschijnlijk) nooit iemand zelf vermoord. Maar was als ‘architect’ wel de grote animator. De drijvende kracht die treinschema’s liet optimaliseren om zoveel als mogelijk joden te vervoeren. Eichmann is in de jaren 60 uit Argentinië door de Israëli’s ontvoerd en in Jeruzalem berecht en opgehangen. Arendt volgde dit proces en schreef hier over in haar Eichmann in Jeruzalem.

Dus toen ik het boekje In de Schaduw van het Kwaad, met als ondertitel Eichmann in Jeruzalem, van Ian Buruma zag liggen, moest ik dat dan ook meenemen. Het boekje lijkt onderdeel van een serie. Nieuw Licht staat er op de voorpagina. In de inleiding krijgt Buruma de volgende vraag voorgelegd door Coen Simons en Frans Meester (redacteuren van Nieuw Licht): ‘…ons antwoord willen geven op de vraag hoeveel klein kwaad we mogen toestaan om het grote kwaad te weerstaan?’ Een interessante vraag.

Het eerste deel van het boekje is een herhaling c.q. samenvatting van het Eichmann verhaal. Bekend, maar toch weer intrigerend om te lezen. Voor mij mooie ontdekking is dat Harry Mulisch ook een boek heeft geschreven over Eichmann onder de titel De Zaak 40/61. Een boek wat ik gezien mijn belangstelling dan natuurlijk ook moet gaan lezen.
Hoofdstuk 3 van het boekje lijkt een antwoord te formuleren op de gestelde vraag. ‘Lijkt’ omdat het eigenlijk niet helemaal duidelijk wordt hoe het antwoord op die vraag aansluit.

Voor Buruma lijkt de kern te liggen bij het moment waarop de waarheid ter discussie gesteld mag worden. Feiten niet langer feiten lijken te zijn en alternatieve theorieën ook als waarheid geaccepteerd worden door de toehoorders. Totalitaire regimes scheppen, hij haalt hier Arendt aan, een ‘leugenachtige wereld, die consistent is, en daardoor de behoeftes van de menselijke geest meer tegemoet komt dan de werkelijkheid.’ Tegenargumenten worden afgedaan als propaganda of simpelweg leugens. Voor de Tweede Wereldoorlog werd in Duitsland gesteld dat objectieve wetenschap een Joodse leugen was.
Buruma beschrijft een gebeurtenis uit 2003, ten tijde van de regering George W. Bush. Een journalist wordt op het matje geroepen na publicatie van een kritisch artikel over de Bush administration en krijgt te horen: ‘Mensen zoals jullie (journalisten) horen bij wat wij de ‘reality based community’ noemen. Mensen in die reality based community denken dat zij problemen kunnen oplossen door de waarneembare werkelijkheid op verstandige wijze te onderzoeken. Maar, verzekerde hij, zo werkt de wereld niet meer: ‘Wij zijn nu een wereldrijk, en wij maken onze eigen werkelijkheid.’ (P73 e.v.). Uiteindelijk leidt dit tot polarisatie. En die polarisatie kan enorm uit de hand lopen.

Dat zijn interessante beschouwingen. En ook hoogst actueel. En ook goed om over na te denken. In die zin is dit een heel lezenswaardig boekje. Maar wat mij betreft geeft het niet, of in ieder geval voor mij onvoldoende, antwoord op de gestelde vraag: wat is de relatie tussen klein kwaad en groot kwaad?