Fascinerend

Eind jaren twintig komt de nieuwe zakelijkheid op als nieuwe stroming in de schilderkunst, de (binnenhuis)architectuur en de literatuur.
Het is gedaan met de uitgebreide beschrijving van situaties. Sfeertekeningen maken plaats voor een zakelijke en afstandelijke weergave van feiten en handelingen, zonder emotie. De nieuwe zakelijkheid kenmerkt zich door korte zinnen, ontdaan van wat overbodig is. Techniek en politieke en sociaal-maatschappelijke omstandigheden zijn veel voorkomende onderwerpskeuzen.
Hoewel hij, naar verluidt, een relatie met de nieuwe zakelijkheid zelf niet heeft gelegd, zijn deze elementen ook herkenbaar in het werk van F. Bordewijk. Een afstandelijke, schijnbaar objectieve beschrijving in korte zinnen zonder opsmuk. Soms poëtisch. Vliegtuigen en auto’s en de vermorzeling van het individu in de nieuwe tijd zijn thema’s in Blokken, Knorrende beesten en Bint. Deze werken verschenen achtereenvolgens in 1931, 1933 en 1934, tegen de achtergrond van het opkomend fascisme, met verval als centraal thema.

Blokken beschrijft een totalitaire staat. Personages komen er niet in voor. Het individu is anoniem opgegaan in de massa, ter meerdere eer en glorie van de staat. De bevolking is geconcentreerd in steden die alle volgens hetzelfde concept zijn gebouwd, rechte straten en pleinen met strakke bouwblokken. Individueel eigendom is verboden, inclusief eigennamen. De wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht zijn verenigd in één Raad, waarin een minderheid onmiddellijk wordt geëlimineerd. “De tien koppen waren een verrukking voor het oog. Enigen hadden in hun blik de weerschijn van de waanzin.” Maar dan ontstaat een onderstroom die niet te stuiten is.

In Knorrende beesten wordt de grandeur van de boulevard in Scheveningen geleidelijk overschaduwd door auto’s.

Weliswaar komen in Bint enkele individuele personages voor, maar die worden zonder emotie en van grote afstand neergezet, waardoor je je nauwelijks inleeft.
Bint, de directeur van een hbs, staat een eigen pedagogisch concept voor, dat niet overal weerklank vindt. Hij ziet grote groepsverbanden ontstaan waarin het individu opgaat. Niet uit gehoorzaamheid of overtuiging, maar als mededrager van een collectief machtsvertoon. “De tijd hangt fanatiek aan leuzen, de een zo hol als de ander. De leus vervangt het beginsel.” Door gehoorzaamheid en tucht onderwerpt de mens zijn eigen wil aan iets hogers en daardoor ontdekt hij zijn eigen wil.
Bint voert zijn concept van stalen tucht tot het uiterste door. Maar uiteindelijk blijkt hij zwakker dan zijn eigen systeem.

Ook na bijna honderd jaar is deze drieluik fascinerend. De onderwerpen zijn nog steeds actueel. Door de afstandelijke stijl vereenzelvig je je niet met de hoofdpersonen. Daardoor komt de hardheid extra binnen.