Speurtocht naar door Nazis gestolen familie bezit

Dit non-fictie boek vertelt het verhaal rond het ontstaan en verloren gaan van de Gutman collecties. Iedereen kent de Rothschilds en hun bank? Eugen Gutmann, ook Joods, stichtte de Dresdner Bank. Als hobby verzamelde hij kunst.

Nu denk je misschien: oh, Duitsland dus? De kinderen en kleinkinderen van Eugen waaierden uit naar andere landen. Zoon Frits en zijn familie naturaliseerden na verhuizing tot Nederlanders.

Ja: hier leer je weer eens een andere kant kennen van Nederland dat zo prat gaat op z'n verzet en onderduikers. Simon Goodman - de familie verengelste de naam, net als leden van het Britse Koningshuis - vertelt hier niet alleen hoe zijn overgrootvader een van de beroemdste kunstcollecties bij elkaar bracht. Hij vertelt ook het verhaal van zijn grootvader en grootmoeder, die op het landgoed Bosbeek woonden.

Geen fijne geschiedenis, wat ook wel de aanleiding zal zijn dat dit boek weliswaar naar het Nederlands werd vertaald, maar niet populair is. Het 17e eeuwse Bosbeek, in de buurt van Heemstede, bestaat nog. Als je met de juiste trein van Amsterdam CS vertrekt, kan je het net na station Heemstede in de verte zien liggen, omringd door moderne gebouwen. Uiteraard is het niet meer van de familie.

Frits Gutmann en zijn vrouw misten mei 1940 net de boot. Je raadt het al: Frits werd net als andere Joden in bezette gebieden gedwongen alles af te staan, inclusief Bosbeek. Als je meer hebt gelezen over dit onderwerp weet je ook, dat Nazis en collaborateurs en kunsthandelaren en kunstverzamelaars ver onder de prijs kochten en liefst gratis shopten. De Gutmann collecties waren zo beroemd, dat Göring en Hitler stukken wilden voor hun verblijven en te creëren musea.

Dit boek gaat grotendeels over de tevergeefse speurtocht van Simons vader Bernard naar gestolen familiebezit. Die speurtocht was voor zijn zoons iets succesvoller. Stukken uit de collectie, verspreid over de hele wereld, werden gelokaliseerd. Wat niet betekende dat kunstverzamelaars, kunsthandelaren, curators, musea (onder meer het Rijksmuseum) of zelfs regeringsleiders (Wim Kok wordt genoemd) zich geneerden, zich schaamden en alsnog open stonden voor schadevergoedingen of restituties.

Die houding wijzigde pas meer dan een halve eeuw later, na bijvoorbeeld een paar beruchte rechtszaken en een documentaire. Het is tenenkrommend om te lezen hoe de Gutmanns/Goodmans werden behandeld. Als je dit boek leest, vergeet dan niet dat dit het verhaal is van nazaten van maar één Joodse familie.

Als voorbeeld een korte samenvatting rond Bosbeek: Frits moet het ver onder de prijs 'vrijwillig' verkopen. Na de oorlog moet zijn zoon herhaaldelijk bewijzen dat hij Frits zoon is en Bosbeek ooit van de familie was. Dan is het huis al gebruikt door Nederlandse Nazis, als na-oorlogse opvang voor NSB-kinderen en vervolgens als bejaarden tehuis. Er is weinig over dat herinnert aan het rijke verleden vanaf de 17e eeuw tot begin Tweede Wereldoorlog.

Uiteindelijk lukt het Bernards zonen Bosbeek terug te 'krijgen' van de Nederlandse regering. (Vaak worden Joodse nabestaanden o.a. gedwongen geroofde kunst terug te kopen!) Als 'excuus' volgt er dan doodleuk een belastingaanslag over de jaren 1940 - 1945: het was toch familiebezit? Enig idee hoeveel loon Joodse mensen verdienden in concentratie kampen?

De naheffing van de Nederlandse belasting is zo hoog, dat de nabestaanden uiteraard gedwongen worden Bosbeek opnieuw af te staan. Zoals in vele zaken, wordt er uiteindelijk een schikking of regeling getroffen. Dit is dus maar één van de vele voorbeelden van het walgelijke gedrag, waarmee nabestaanden te maken krijgen.

Claims en restituties worden nu wat makkelijker afgehandeld. Misschien cynisch van mij, maar het merendeel van de mensen die de Tweede Wereldoorlog overleefden, zijn inmiddels overleden: goedkoop om nu opeens bereidwilliger te zijn, toch?

Dit boek, uitgegeven in Nederland, dateert van 2015. Simon en de rest van de familie zijn nog steeds bezig geroofde kunst op te sporen en te proberen terug te krijgen. Begin dit jaar bijvoorbeeld, werd eindelijk door een New Yorks museum officieel bekend gemaakt, dat een beroemde zilveren beker uit de collectie zou worden terug gegeven aan de familie. Hoeveel decennia zitten wij na zeg pakweg 1944-1946, toen de "Monumentsmen" geroofde kunst opspoorden en terug zonden naar de landen waaruit die kunst gestolen was?

Als je de film of de boeken rond de "Monumentsmen" kent, dan kom je die in dit boek weer tegen. Ook de bewonderenswaardige Rose Valland speelt een belangrijke rol. Achterin vind je in dit boek een appendix met kunstwerken die gerestitueerd werden (tot 2014-2015). Natuurlijk is er ook een beknopte bibliografie, zodat je je net als Simon Goodman, in dit onderwerp kan verdiepen.

Maar ook als je niet direct geïnteresseerd bent in het traceren van door Nazis gestolen kunst, is dit een boek dat zeker een completer beeld van Nederland in oorlogsjaren en de kunstwereld in het algemeen geeft. Bernard stierf verbitterd, maar tegen het eind van zijn verhaal legt Simon uit, hoe en waarom zijn vertrouwen in mensen uiteindelijk weer werd hersteld.

Leerzaam!