De dood door vervreemding

Lev Tolstoj (1828-1910) was schrijver en filosoof. Als romancier schreef hij omvangrijke werken als ‘Oorlog en vrede’ (1869) en ‘Anna Karenina’ (1877). Veel later schreef hij een novelle waaruit zijn filosofie naar voren komt: ‘De dood van Ivan Iljitsj’ (1886). Het verhaal doet in zeggingskracht niet onder voor zijn grote romans.

Het boek begint en eindigt met de dood van Ivan Iltjitsj. Zijn vrienden lezen in de krant dat hij op 45-jarige leeftijd overleden is. Ze mogen hem wel en reageren aanvankelijk verbaasd, later bedenken ze wat zijn dood voor hen betekent: niet alleen een promotiekans, maar ook de regeling van de begrafenis. De meeste vrienden beseffen dat zij leven terwijl hij dood is. Ivan Iljitsj is overleden na een langdurige ziekte met een pijnlijke doodsstrijd. Hoe is het zover gekomen?

Ivan Iljitsj’ leven staat helemaal in het teken van maatschappelijk aanzien en succes. Hij doet zijn best op school, studeert rechten en wordt rechter. Hij doet zijn plicht, maakt promotie en krijgt steeds hogere functies. Hij trouwt niet uit zozeer uit liefde, maar omdat Praskowja een goede partij is: ze is aantrekkelijk en briljant, ze heeft status en valt bij de hoger geplaatsten in de smaak.

Zijn carrière vertaalt zich in verhuizingen naar andere plaatsen in steeds voornamere woningen. Ivan Iljitsj kiest de inrichting met grote zorg uit. Niet naar zijn persoonlijke smaak, maar naar het algemene oordeel over een fraai interieur. Hij leeft op te grote voet en gaat op banenjacht in Sint-Petersburg. Welke baan doet er niet toe, als hij maar goed betaald wordt.

In de loop van de tijd voelt Ivan Iljitsj zich steeds minder goed. De relatie met zijn vrouw verslechtert en na de zoveelste ruzie stuurt ze hem naar de dokter. De diagnose is onduidelijk, hij komt niet aan de weet of zijn situatie gevaarlijk is of niet. Nu zijn de symptomen niet zo specifiek. Ivan Iljitsj heeft een slechte smaak, is minder beweeglijk, valt van een trapje en heeft spijsverteringsproblemen. Het lijkt om een mentale ziekte te gaan.

Ivan Iljitsj is ziek, op zichzelf teruggeworpen en zijn blik op het leven verandert. Hij voelt zich eenzaam en wanhopig. Zijn vrouw en de dokters die langskomen, relativeren zijn ziekte en praten niet over de dood. De enige troost is zijn bediende Jerasim, een vitale boerenjongen. Hij is wie hij is, ruimt zonder aarzelen de stoelgang van Ivan Iljitsj op en praat met hem over de dood. Ivan Iljitsj komt geleidelijk tot het besef dat zijn leven een leugen is geweest en sterft. Noch zijn vrouw en dochter, noch zijn vrienden hebben verdriet om zijn dood.

In ‘De dood van Ivan Iljitsj’ geeft Tolstoj een aangrijpend portret van de ten dode opgeschreven hoofdfiguur. De geleidelijke aftakeling, toenemende eenzaamheid en bespiegeling op zijn leven, weet Tolstoj te vangen in trefzekere bewoordingen zonder pathos.

Voor mij ligt de essentie in de vervreemding van Ivan Iljitsj van zichzelf. Nooit heeft hij een persoonlijke keuze gemaakt in zijn leven: niet in zijn studie en loopbaan, niet in zijn huwelijk en vriendenkeus, niet in zijn huis en interieur. Hij doet altijd wat men van hem verwacht en lijkt te denken dat wat de communis opinio voor geluk en succes houdt ook voor hem is weggelegd. Hij moet de prijs van deze vervreemding van zichzelf, van het gebrek aan persoonlijkheid met de dood bekopen. Tolstoj zegt het zo: ‘De nu ten einde gelopen levensgeschiedenis van Ivan Iljitsj was heel simpel en gewoon en heel verschrikkelijk geweest’. Met ‘De dood van Ivan Iljitsj’ schrijft Tolstoj een visionaire novelle, hij loopt vooruit op de moderne tijd waarin de druk op iedereen om succesvol te zijn alleen maar is toegenomen.