Terra incognita

Sigmund Freud was arts in Wenen en hij had veel patiënten met klachten waarvoor hij geen lichamelijke oorzaak kon vinden. Ze waren nerveus of impotent, ze hadden angsten of wanen, ze leden aan dwanghandelingen. De patiënten konden wel hun klachten onder woorden brengen, maar hadden geen idee van de oorzaken van hun problemen.

Freud stelde vast dat er psychische ziekten zijn en ontwikkelde in de loop der jaren een therapie: de psychoanalyse. Als je wilt achterhalen hoe de psyche werkt, moet je niet naar gezonde mensen kijken, maar juist naar mensen met allerlei problemen, want zij laten conflicten zien die licht werpen op de werking van het geheel. De psychoanalyse ontwikkelde zich daardoor van therapie tot theorie.

Veel bevindingen van de psychoanalyse zijn onaangenaam, omdat ze ons zelfbeeld aantasten. We zien onszelf zo graag als de kroon van de schepping, als bewuste, rationele wezens. Voor Freud valt het bewustzijn in het niet bij het onbewuste. We handelen eerder impulsief en instinctief dan bewust en rationeel.

Met de aanname van het onbewuste ontdekte Freud een terra incognita dat hij de rest van zijn leven in kaart probeerde te brengen. Hij stuurde de psychoanalyse vaak bij, maar bracht zijn kennis samen in de ‘Inleiding tot de psychoanalyse’, de schriftelijke neerslag van lezingen die hij tussen 1915 en 1917 in Wenen hield.

Het onbewuste bestaat uit onze driften, de belangrijkste zijn de levensdrift (vooral de libido of seksuele drift) en de doodsdrift (agressie). In geen enkele cultuur kunnen we onze driften de vrije loop laten, we moeten ze sublimeren, richten op iets anders, zoals werk of kunst. Elke cultuur eist sublimering, maar dit lukt slechts gedeeltelijk. Niet iedereen is ertoe in staat en een drift is alleen bevredigd als je hem kunt uitleven. Naarmate een cultuur meer driftbeheersing vraagt, nemen de psychische problemen toe.

Het onbewuste van een individu is bepaald door de kindertijd. Volgens Freud ontlenen kinderen vooral lust aan hun eigen lichaam: ze zuigen aan de moederborst en genieten van de uitscheiding. Bij het ontwaken van de seksualiteit ontstaat de objectkeuze, de gerichtheid op een ander lichaam en een bepaald lichaamsdeel. Het proces van fixatie verloopt niet gelijk, de een ontwikkelt zich anders dan de ander en daaruit komt de veelvormige seksualiteit voort. Freud denkt dat de emotionele band met de ouders cruciaal is voor latere verhoudingen. Zo ontdekt hij het Oedipuscomplex, de familieverhouding waarbij de jongen concurreert met de vader om de affectie van de moeder.

Bepaalde traumatische ervaringen, zoals misbruik of mishandeling, kunnen we verdringen uit het bewustzijn, ze zijn te pijnlijk. We vergeten ze, kunnen ze niet meer oproepen of erover praten, maar weg zijn ze niet. Zulke trauma’s komen terecht in het onbewuste en kunnen ons toch beïnvloeden.

We hebben geen directe sleutel tot het onbewuste. In sommige situaties komt het aan de oppervlakte. Freud rekende daartoe vergissingen en versprekingen, dromen en fantasieën. Hij liet zijn patiënten aan het woord en decodeerde hun vertellingen, want het onbewuste uit zich in symbolen. Freud probeerde ze te herleiden tot bewuste verlangens en wensen. De psychoanalyse is dan ook sterk gericht op de interpretatie van taal en alleen geschikt voor mondige patiënten.

Freud baseerde zich bij de ontwikkeling van de psychoanalyse niet alleen op zijn therapeutische ervaringen, maar ook op de literatuur. De tegenstelling tussen onbewust en bewust komt min of meer overeen met die tussen wil en voorstelling bij Schopenhauer. Omgekeerd was Freud een katalysator van het modernisme in de literatuur. Schrijvers als Joyce, Kafka, Proust en Woolf probeerden het onbewuste tot uitdrukking te brengen. In onze literatuur liet Hermans zich door Freud inspireren.

De 'Inleiding tot de psychoanalyse’ geeft een rijk en genuanceerd beeld van de psyche. Freud schrijft levendig, je merkt dat de hoofdstukken zijn afgeleid van lezingen. Zijn stijl is helder, concreet en vol beelden, onder meer ontleend aan de biologie en de geologie. Hij heeft een enorme invloed op de taal gehad doordat hij zoveel verschijnselen voor het eerst benoemde: ambivalentie, bewust-onbewust, fixatie, libido, narcisme, Oedipuscomplex, overdracht, sublimering, trauma, verdringing.

Freud is niet de man van de absolute zekerheid, hij twijfelt en loopt vooruit op onze afkeer of mogelijke bezwaren en tegenwerpingen. Hij doet het uiterste om aannemelijk te maken welke verschijnselen we in de psyche mogen verwachten en is overtuigender in de hoofdlijnen dan in de details. Wie Freud verwerpt omdat de psychoanalyse niet bewezen en niet weerlegd kan worden, moet maar bedenken dat we nooit absolute zekerheid over het onbewuste zullen hebben. We zijn nu eenmaal beter in staat de buitenwereld dan de binnenwereld te begrijpen.

In 1922 werd bij Freud kaakkanker vastgesteld en zijn bovenkaak en verhemelte werden verwijderd. Later werden nog tientallen operaties uitgevoerd, maar de ziekte verergerde. Freud weigerde morfine, hij verdroeg de pijn om zo helder mogelijk te kunnen denken en schrijven. Toen Oostenrijk door nazi-Duitsland in 1938 geannexeerd werd, vluchtte Freud naar Londen, waar hij een jaar later overleed.