De illusie van ambitie

Alain de Botton is een Engelse filosoof van Zwitserse afkomst. In ‘Statusangst’ bezint hij zich op de rol van werk in de loop van de tijd en het belang van werk in ons leven. Als iemand je vraagt wie je bent, is de kans groot dat je eerst je naam zegt en dan je beroep. Mensen identificeren zich sterk met hun werk: je bent wat je doet. Een job geeft status en wie werkloos wordt, verliest zijn identiteit en prestige. Dit geldt des te meer naarmate je job veeleisender is en je er alles voor overhebt. Werklozen voelen zich afgewezen en afgeschreven. Werkloos worden heeft zelfs een grotere impact dan scheiden! Volgens De Botton hebben mensen statusangst: ze vrezen verlies van hun positie te midden van anderen, wat hun zelfbeeld aantast.

‘Statusangst’ geeft een geschiedenis van veranderingen in status. Beroepen die vroeger status hadden, hebben het nu niet meer. Ooit was spierkracht belangrijk om het land te bewerken of te jagen. Maar steeds meer spierkracht is door machines vervangen, we houden dieren en gaan niet meer op jacht. Priesters hadden in vroegere samenlevingen veel prestige, maar door de secularisering kwam daaraan een einde. Tegenwoordig is het statusideaal volgens De Botton materialistisch en meritocratisch: je status is wat je door verstand, inzet, moed en volharding weet te verwerven. Beroepen die nu status hebben, zoals managers, politici en wetenschappers, veronderstellen een complexe, moderne samenleving.

Het moderne statusideaal lijkt absoluut en onomstotelijk. Via reclame doordringt het als ideologie onze samenleving. Maar status is afhankelijk van wie je beoordeelt en het menselijke oordeel is betrekkelijk. Alle hiërarchieën zijn tijd- en plaatsgebonden en er zijn andere idealen en waarden. De religie relativeert het belang van status met vermaningen als ‘memento mori’ en ‘alles is ijdelheid en het najagen van wind’. Ruïnes vormen daarvan het bewijs of natuurverschijnselen als bergen, oceanen en woestijnen, waarbij de mens zich nietig voelt. Er zijn altijd groepen mensen geweest die zich aan het systeem onttrokken en zich door andere idealen lieten leiden.

Typisch voor de moderne tijd is dat de statusangst een dynamiek van ambitie op gang brengt. Ambitie is goed te begrijpen. De reclame verleidt je met alle lekkers dat in de wereld te koop is en een hoge functie verzekert je van respect, eerbied en erkenning, de liefde van de wereld. Maar veel ambitie is niet meer dan een blinde wil omhoog omdat familie, vrienden en onze cultuur dit verwachten. Het is aangepraat en levert geen blijvende bevrediging op.

De Botton vergelijkt ambitie dan ook met het beklimmen van een berg. We denken dat als we de top bereiken op een hoogvlakte van geluk aankomen, maar in werkelijkheid kunnen we die toestand niet volhouden en dus dalen we maar weer af naar het dal der plichten. Na verloop van tijd krijgen we vanzelf behoefte aan een nieuwe uitdaging, willen we andere horizonnen verkennen en start de cyclus opnieuw.

De Botton weet kennis uit diverse gebieden samen te brengen tot een overtuigend geheel. Geschiedenis, sociologie, psychologie, filosofie, literatuur, religie en schilderkunst dragen bij aan dit boek. De Botton schrijft zeer helder en sierlijk, er is geen zweem van abstractheid en zweverigheid. De informatie die hij presenteert is altijd met concrete ervaringen verbonden. ‘Statusangst’ is een fundamenteel boek, het ziet er zelfs naar uit dat de titel een begrip is geworden. Het laat zien dat de rusteloosheid van ons leven onder meer bepaald wordt door onze onzekerheid over en ons verlangen naar status. Nu de arbeidsmarkt steeds flexibeler wordt, is ‘Statusangst’ urgenter dan ooit.

Zie uitvoeriger 'Valse verwachtingen van de arbeidsmarkt' en 'Waarom werken we?' op dewereldmorgen.be