Grijstinten in zwart-witte geschiedenis

De Aanslag is een van de bekendste boeken uit de Nederlandse literatuur van de laatste 75 jaar. Niet in het minst omdat het nog steeds veel wordt gekozen door scholieren om te lezen voor de verplichte leeslijst Nederlands.
Ook ik heb me hieraan schuldig gemaakt 30 jaar geleden. Dat was ook de laatste keer dat ik het boek gelezen heb. Ik kan me ook niet meer herinneren wat ik ervan vond, als ik er al iets van vond toen ik 16 was.

Maar dit boek heeft veel meer te bieden dan dat het lekker kort is en dat het verhaal wel spannend is. (mijn criteria toen der tijd)
Veel literatuur van na de Tweede Wereldoorlog hebben thema's als het geloof, calvinisme en diezelfde Tweede Wereldoorlog. Harry Mulisch is daar overduidelijk ook een product van.

Het is 1945, een paar maanden voor de bevrijding van West-Nederland. Anton Steenwijk is twaalf jaar oud en woont met zijn ouders en oudere broer in Haarlem. Op een avond wordt voor het huis van de buren een 'foute' politiecommissaris doodgeschoten.
De buren leggen het lichaam van de man voor het huis van Anton omdat ze bang zijn voor represailles.
Zijn ouders en broer worden gefusilleerd en het huis wordt platgebrand.
De rest van zijn leven zal Anton moeten leven met dit trauma, wat hij in eerste instantie heeft weggedrukt, maar toch telkens weer de kop opsteekt door ontmoetingen en gesprekken met mensen uit het verleden.

Mensen zitten vast in het verleden en proberen goed te praten wat er is gebeurd. De oorlog is voorbij maar bij een hele generatie is de oorlog nooit afgelopen. Mulisch behandelt thema's als schuld en onschuld, causaliteit, zinloosheid, goed en kwaad, lot en toeval.
Heel langzaam weeft Mulisch grijstinten in een zwart-wit mozaïek. De goeden zaten in het verzet en de slechten heulden met de vijand. Maar de meeste mensen leefden gewoon hun leven, één enkele gebeurtenis en een paar cruciale beslissingen brengen een ravage teweeg in de levens van de betrokkenen die bijna 40 jaar later nog zijn sporen nalaat. Wie heeft er schuld?

Ik heb het boek ademloos gelezen. De taal van Mulisch is prachtig en de zinnen lopen moeiteloos in elkaar over.
Ik dacht dit boek te kennen en ook de film heb ik meerdere keren gezien, maar ik heb dit boek totaal onderschat.