Lezersrecensie
Waarom linkse en progressieve mensen 'Het verraad aan de Verlichting' moeten lezen.
De Vlaamse filosoof Maarten Boudry (1984) schreef weer een geweldig boek. Ik kon ‘Het verraad aan de Verlichting’ maar amper wegleggen, zoveel interessante analyses maakt hij, zo gedurfd is het, zoveel vaart zit erin.
Net als zijn andere boeken, oa over klimaatverandering en vooruitgang, durft Boudry opnieuw tegen de heersende ideologieën in te denken. En dat levert een heel verfrissend boek op. Met name iedereen die zich ‘links’ en ‘progressief’ noemt zou dit boek moeten lezen.
Tegenover het idee dat de ‘wereld naar de knoppen gaat’, vertelt Boudry opnieuw over de enorme vooruitgang die we vooralsnog boeken. Tegenover het idee dat de klimaatverandering ons naar de ondergang leidt, stelt hij ook nu weer dat we de klimaatcrisis kunnen oplossen, mits we ideologische dogma’s loslaten en het probleem rationeel en ambitieus benaderen.
En opnieuw benadrukt hij dat cynisme, doemdenken en pessimisme verlammend werken. Alleen nuchter nadenken en vertrouwen in menselijke vindingrijkheid leiden tot oplossingen. ‘Het verraad aan de Verlichting’ eindigt dan ook met tien aanbevelingen om ons geloof in de vooruitgang weer terug te vinden.
Links en progressief
De ‘Verlichting’ staat bij Boudry voor de overtuiging dat de menselijke rede de wereld kan verbeteren. Dat doet de rede door de wetenschap, het vrije woord en de democratie. De 18e eeuwse Verlichting was een enorme ideeënrevolutie die de basis legde voor vooruitgang, technologische innovatie, openheid en een vooralsnog onbegrensde economische groei.
Bijna twee eeuwen lang, was de Verlichting het uitgangspunt van mensen die zich links en progressief noemden. Als geen ander omhelsden zij moderne uitvindingen, van riolen tot ruimtevaart. Zij legden de basis voor ontwikkelingssamenwerking, zij verdedigden de vrijheid van meningsuiting en kwamen op voor mensen die minder kansen hadden, ongeacht hun kleur of sekse. Progressieven waren ‘modern’, keken vooruit en verdedigden mensenrechten. Zij vochten tegen de almacht van de kerk, tegen de onderdrukking van vrouwen en zwarten en namen het op tegen autocratieën.
Postmodern
En nu lijken mensen die zich links en progressief noemen dit niet langer te doen. Ergens verloren progressieven hun optimisme over de menselijke rede en de verbetering van de wereld. Nu overheerst het idee dat de westerse moderniteit de planeet vernietigt, dat we mensen in opkomende economieën ervan moeten weerhouden moderne landbouwmethoden te gebruiken en dat het streven naar economische groei moet worden vervangen door krimp en ‘degrowth’.
Een van de wortels van dit ‘verraad aan de verlichting’, aldus Boudry, is het ‘postmodernisme’. Dat stelt dat er geen universele waarheid bestaat, maar alleen machtsverhoudingen. Achter elk verhaal, ook het meest rationele en wetenschappelijke, zit een machtsgreep verborgen en moet daarom worden gewantrouwd. Daarmee wordt het belang van wetenschap en rationeel debat ondermijnd, wat dan weer haaks staat op de kern van de verlichting.
Een andere wortel is het denken in ‘daders en slachtoffers’, vaak op basis van koloniale geschiedenis. Vooruitgang voor de één -witte, heteroseksuele, hoogopgeleide, westerse mannen- wordt gezien als onderdrukking van de ander -zwarte, gay, laagopgeleide, niet-westerse vrouwen-. Wie zo denkt, miskent het feit dat beiden tegelijkertijd vooruit kunnen gaan, ook al zie je dat in koele data over emancipatie niet terug. Feit is dat door dit denken in daders en slachtoffers het geloof in mensenrechten en universele waarden wordt ondermijnd.
En dan is er nog het modieuze ecologisch pessimisme en anti-groeidenken. Progressieven zijn gaan geloven dat economische groei per definitie schadelijk is voor mens en planeet, terwijl de verlichting juist stond voor het streven naar overvloed voor iedereen en het vertrouwen in de menselijke vindingrijkheid. En dat terwijl er nog zoveel mensen wereldwijd zijn die veel armer zijn en veel korter en ongezonder leven dan wij in het westen. Mensen die als het eerste de dupe zullen zijn van degrowth, aangenomen dat deze ideologie daadwerkelijk in praktijk zou worden gebracht.
Kernenergie
Maarten Boudry zet het allemaal met vaart op een rijtje, om te constateren dat progressieven en conservatieven de afgelopen decennia stuivertje hebben gewisseld. Wie zich vandaag links en progressief noemt, lijkt zich af te keren van de vooruitgang, iets wat de Amerikaanse denker Steven Pinker ‘progressofobie’ noemt. Niet alleen is er afkeer van moderne technologie, van het liberale denken en van overvloed voor iedereen. Die afkeer is er ook van onwelgevallige meningen op nota bene universiteiten, ooit bolwerken van open gedachtenwisseling.
Wie zich ziet als rechts en conservatief, neemt het daarentegen steeds vaker op voor, bijvoorbeeld vrouwen onder de regimes van Hamas of de Taliban. Maar ook voor kernenergie, de ideale manier om iedereen, wereldwijd van voldoende veilige en schone electriciteit te voorzien. En voor ‘effectief altruïsme’ als nieuwe vorm van ontwikkelingssamenwerking Of voor de herbewapening van het Westen tegen de autoritaire dreiging uit het oosten. En, uiteraard, voor vrijheid van meningsuiting op universiteiten.
Gaza
Er is één thema in ‘Het verraad aan de Verlichting’ dat heel veel vuur zal trekken. En dat zijn de passages over Israël en Palestina. Voor Boudry staat Israël voor de verlichting en het Palestina onder Hamas (Gaza) voor het tegendeel daarvan.
Israël is de enige democratie in het Midden-Oosten. Technologie en wetenschap floreren, de Israëlische universiteiten behoren tot de beste van de wereld, nergens vind je er per hoofd van de bevolking meer intellectuelen en Nobelprijswinnaars. De media zijn vrij, kranten als Haaretz en +972 Magazine leveren ongezouten kritiek op de regering Netanyahu en op de oorlog in Gaza. Druzen en Arabische Israëli’s hebben dezelfde burgerrechten als Joodse Israëli’s: ze hebben stemrecht, kunnen gekozen worden in het parlement, werken in alle sectoren, dienen als arts, rechter en in het leger, en genieten vrijheid van meningsuiting en godsdienst. Seksuele minderheden zijn nergens in de regio zo vrij als in Israël. De Tel Aviv Pride is met een kwart miljoen bezoekers een van de grootste en meest kleurrijke LGBTQ+ evenementen ter wereld.
Niets van dit alles vind je terug in buurlanden Syrië, Jordanië en Egypte, laat staan in Gaza of de Westbank. Op X schrijft Boudry dat een linkse actiegroep als ‘Queers for Palestine’ bestaat uit idioten. Juist in Gaza lopen ze het grootste risico op intimidatie, marteling en een gewelddadige dood. Is het niet door Hamas dan wel door leden van hun eigen familie.
Boudry kan er met zijn verstand niet bij dat voor links en progressief juist Israël verworden is tot het grote, wereldwijde kwaad. En niet, om iets te noemen, het Noord-Korea van Kim of het Afghanistan onder de Taliban. Of, beter gezegd, hij kan er met zijn verstand maar al te goed bij. Want juist in Israël komt alles samen waar links en progressief vandaag tegen is.
Op dit punt ben ik het volstrekt met Boudry eens. Het land Israël, zijn instellingen, zijn vrijheden, zijn debatcultuur, zijn democratie zijn ook in mijn optiek ver verheven boven alle andere landen in de regio, Palestina incluis, en verdienen daarmee veel meer krediet. Zeker van mensen die zich links en progressief noemt.
Nederzettingen
Dat neemt niet weg dat Israël veel te ver gaat in zijn oorlog tegen Hamas. Hoe verdedigbaar het na de massamoord op 7 oktober 2023 ook was dat de terreurorganisatie verslagen moest worden, de inmiddels, en naar schatting, 64.000 dodelijke slachtoffers, waarvan het merendeel burgers, zijn simpelweg niet verdedigbaar. En dat geldt uiteraard ook voor -op het moment dat ik dit schrijf- de uithongering van de Gazanen; voor de aanvallen van extreem rechtse kolonisten op Palestijnse dorpen in de Westbank, voor de al doorgaande nederzettingenpolitiek, voor de vernederende behandeling van Palestijnse burgers door het Israëlische leger, et cetera.
In zijn behoefte om Israël te verdedigen en aan te tonen dat wrede regimes als dat van Hamas deze verdediging absoluut niet verdienen, stapt Boudry wat te gemakkelijk over het Israëlische geweld tegen de Palestijnen heen. Hij schrijft weliswaar over ‘de verschrikkelijke toestand van de Palestijnen, als ratten in de val, ook omdat Egypte weigert haar grenzen te openen’ maar legt toch meer nadruk op massamoord op 1200 Israëli’s tijdens de 7-oktober pogrom, dan op de ‘duizenden doden’ die in Gaza vielen door het Israelische leger. Wie op wil komen voor verlichte idealen als gelijke behandeling en mensenrechten zou dezelfde maatstaf toe moeten passen op iedereen, op Israeli’s én op Palestijnen.
Dat alles neemt niet weg dat ‘Het verraad aan de Verlichting’ staat als een huis. Maarten Boudry schreef een bijzonder belangrijk boek. Een boek waarop we weer kunnen gaan bouwen aan een nieuwe, verlichte, vooruitgangsbeweging.
Net als zijn andere boeken, oa over klimaatverandering en vooruitgang, durft Boudry opnieuw tegen de heersende ideologieën in te denken. En dat levert een heel verfrissend boek op. Met name iedereen die zich ‘links’ en ‘progressief’ noemt zou dit boek moeten lezen.
Tegenover het idee dat de ‘wereld naar de knoppen gaat’, vertelt Boudry opnieuw over de enorme vooruitgang die we vooralsnog boeken. Tegenover het idee dat de klimaatverandering ons naar de ondergang leidt, stelt hij ook nu weer dat we de klimaatcrisis kunnen oplossen, mits we ideologische dogma’s loslaten en het probleem rationeel en ambitieus benaderen.
En opnieuw benadrukt hij dat cynisme, doemdenken en pessimisme verlammend werken. Alleen nuchter nadenken en vertrouwen in menselijke vindingrijkheid leiden tot oplossingen. ‘Het verraad aan de Verlichting’ eindigt dan ook met tien aanbevelingen om ons geloof in de vooruitgang weer terug te vinden.
Links en progressief
De ‘Verlichting’ staat bij Boudry voor de overtuiging dat de menselijke rede de wereld kan verbeteren. Dat doet de rede door de wetenschap, het vrije woord en de democratie. De 18e eeuwse Verlichting was een enorme ideeënrevolutie die de basis legde voor vooruitgang, technologische innovatie, openheid en een vooralsnog onbegrensde economische groei.
Bijna twee eeuwen lang, was de Verlichting het uitgangspunt van mensen die zich links en progressief noemden. Als geen ander omhelsden zij moderne uitvindingen, van riolen tot ruimtevaart. Zij legden de basis voor ontwikkelingssamenwerking, zij verdedigden de vrijheid van meningsuiting en kwamen op voor mensen die minder kansen hadden, ongeacht hun kleur of sekse. Progressieven waren ‘modern’, keken vooruit en verdedigden mensenrechten. Zij vochten tegen de almacht van de kerk, tegen de onderdrukking van vrouwen en zwarten en namen het op tegen autocratieën.
Postmodern
En nu lijken mensen die zich links en progressief noemen dit niet langer te doen. Ergens verloren progressieven hun optimisme over de menselijke rede en de verbetering van de wereld. Nu overheerst het idee dat de westerse moderniteit de planeet vernietigt, dat we mensen in opkomende economieën ervan moeten weerhouden moderne landbouwmethoden te gebruiken en dat het streven naar economische groei moet worden vervangen door krimp en ‘degrowth’.
Een van de wortels van dit ‘verraad aan de verlichting’, aldus Boudry, is het ‘postmodernisme’. Dat stelt dat er geen universele waarheid bestaat, maar alleen machtsverhoudingen. Achter elk verhaal, ook het meest rationele en wetenschappelijke, zit een machtsgreep verborgen en moet daarom worden gewantrouwd. Daarmee wordt het belang van wetenschap en rationeel debat ondermijnd, wat dan weer haaks staat op de kern van de verlichting.
Een andere wortel is het denken in ‘daders en slachtoffers’, vaak op basis van koloniale geschiedenis. Vooruitgang voor de één -witte, heteroseksuele, hoogopgeleide, westerse mannen- wordt gezien als onderdrukking van de ander -zwarte, gay, laagopgeleide, niet-westerse vrouwen-. Wie zo denkt, miskent het feit dat beiden tegelijkertijd vooruit kunnen gaan, ook al zie je dat in koele data over emancipatie niet terug. Feit is dat door dit denken in daders en slachtoffers het geloof in mensenrechten en universele waarden wordt ondermijnd.
En dan is er nog het modieuze ecologisch pessimisme en anti-groeidenken. Progressieven zijn gaan geloven dat economische groei per definitie schadelijk is voor mens en planeet, terwijl de verlichting juist stond voor het streven naar overvloed voor iedereen en het vertrouwen in de menselijke vindingrijkheid. En dat terwijl er nog zoveel mensen wereldwijd zijn die veel armer zijn en veel korter en ongezonder leven dan wij in het westen. Mensen die als het eerste de dupe zullen zijn van degrowth, aangenomen dat deze ideologie daadwerkelijk in praktijk zou worden gebracht.
Kernenergie
Maarten Boudry zet het allemaal met vaart op een rijtje, om te constateren dat progressieven en conservatieven de afgelopen decennia stuivertje hebben gewisseld. Wie zich vandaag links en progressief noemt, lijkt zich af te keren van de vooruitgang, iets wat de Amerikaanse denker Steven Pinker ‘progressofobie’ noemt. Niet alleen is er afkeer van moderne technologie, van het liberale denken en van overvloed voor iedereen. Die afkeer is er ook van onwelgevallige meningen op nota bene universiteiten, ooit bolwerken van open gedachtenwisseling.
Wie zich ziet als rechts en conservatief, neemt het daarentegen steeds vaker op voor, bijvoorbeeld vrouwen onder de regimes van Hamas of de Taliban. Maar ook voor kernenergie, de ideale manier om iedereen, wereldwijd van voldoende veilige en schone electriciteit te voorzien. En voor ‘effectief altruïsme’ als nieuwe vorm van ontwikkelingssamenwerking Of voor de herbewapening van het Westen tegen de autoritaire dreiging uit het oosten. En, uiteraard, voor vrijheid van meningsuiting op universiteiten.
Gaza
Er is één thema in ‘Het verraad aan de Verlichting’ dat heel veel vuur zal trekken. En dat zijn de passages over Israël en Palestina. Voor Boudry staat Israël voor de verlichting en het Palestina onder Hamas (Gaza) voor het tegendeel daarvan.
Israël is de enige democratie in het Midden-Oosten. Technologie en wetenschap floreren, de Israëlische universiteiten behoren tot de beste van de wereld, nergens vind je er per hoofd van de bevolking meer intellectuelen en Nobelprijswinnaars. De media zijn vrij, kranten als Haaretz en +972 Magazine leveren ongezouten kritiek op de regering Netanyahu en op de oorlog in Gaza. Druzen en Arabische Israëli’s hebben dezelfde burgerrechten als Joodse Israëli’s: ze hebben stemrecht, kunnen gekozen worden in het parlement, werken in alle sectoren, dienen als arts, rechter en in het leger, en genieten vrijheid van meningsuiting en godsdienst. Seksuele minderheden zijn nergens in de regio zo vrij als in Israël. De Tel Aviv Pride is met een kwart miljoen bezoekers een van de grootste en meest kleurrijke LGBTQ+ evenementen ter wereld.
Niets van dit alles vind je terug in buurlanden Syrië, Jordanië en Egypte, laat staan in Gaza of de Westbank. Op X schrijft Boudry dat een linkse actiegroep als ‘Queers for Palestine’ bestaat uit idioten. Juist in Gaza lopen ze het grootste risico op intimidatie, marteling en een gewelddadige dood. Is het niet door Hamas dan wel door leden van hun eigen familie.
Boudry kan er met zijn verstand niet bij dat voor links en progressief juist Israël verworden is tot het grote, wereldwijde kwaad. En niet, om iets te noemen, het Noord-Korea van Kim of het Afghanistan onder de Taliban. Of, beter gezegd, hij kan er met zijn verstand maar al te goed bij. Want juist in Israël komt alles samen waar links en progressief vandaag tegen is.
Op dit punt ben ik het volstrekt met Boudry eens. Het land Israël, zijn instellingen, zijn vrijheden, zijn debatcultuur, zijn democratie zijn ook in mijn optiek ver verheven boven alle andere landen in de regio, Palestina incluis, en verdienen daarmee veel meer krediet. Zeker van mensen die zich links en progressief noemt.
Nederzettingen
Dat neemt niet weg dat Israël veel te ver gaat in zijn oorlog tegen Hamas. Hoe verdedigbaar het na de massamoord op 7 oktober 2023 ook was dat de terreurorganisatie verslagen moest worden, de inmiddels, en naar schatting, 64.000 dodelijke slachtoffers, waarvan het merendeel burgers, zijn simpelweg niet verdedigbaar. En dat geldt uiteraard ook voor -op het moment dat ik dit schrijf- de uithongering van de Gazanen; voor de aanvallen van extreem rechtse kolonisten op Palestijnse dorpen in de Westbank, voor de al doorgaande nederzettingenpolitiek, voor de vernederende behandeling van Palestijnse burgers door het Israëlische leger, et cetera.
In zijn behoefte om Israël te verdedigen en aan te tonen dat wrede regimes als dat van Hamas deze verdediging absoluut niet verdienen, stapt Boudry wat te gemakkelijk over het Israëlische geweld tegen de Palestijnen heen. Hij schrijft weliswaar over ‘de verschrikkelijke toestand van de Palestijnen, als ratten in de val, ook omdat Egypte weigert haar grenzen te openen’ maar legt toch meer nadruk op massamoord op 1200 Israëli’s tijdens de 7-oktober pogrom, dan op de ‘duizenden doden’ die in Gaza vielen door het Israelische leger. Wie op wil komen voor verlichte idealen als gelijke behandeling en mensenrechten zou dezelfde maatstaf toe moeten passen op iedereen, op Israeli’s én op Palestijnen.
Dat alles neemt niet weg dat ‘Het verraad aan de Verlichting’ staat als een huis. Maarten Boudry schreef een bijzonder belangrijk boek. Een boek waarop we weer kunnen gaan bouwen aan een nieuwe, verlichte, vooruitgangsbeweging.
1
Reageer op deze recensie
