De atoomkolonist van Prypjat

De in 1986 ontplofte kernreactor in het Oekraïense Tsjernobyl wordt anno 2015 nog steeds verbouwd – met Europees geld – tot een betonnen sarcofaag die de eeuwigheid moet kunnen trotseren. De straling in de ruïne en omgeving is dermate hoog dat het gebied tot niemandsland is verworden, een zich vele kilometers uitstrekkende nucleaire Todesstreifen. De stad Prypjat ligt daar middenin, een spookstad die als symbool van de ramp bekendheid heeft gekregen door de beelden van een verlaten en overwoekerd kermisterrein. Toch leven er mensen in de afgesloten provinciestad, er is sprake van een geheime samenleving van overlevenden die nergens geaccepteerd worden en ervoor hebben gekozen op hun eigen grondgebied te leven en te sterven.

Javier Sebastián duikt met De fietser van Tsjernobyl in de bizarre wereld van fictie en non-fictie rond de kernramp. Hij verweeft de feiten – voorzover die bekend zijn – met een indringend verhaal over de kernfysicus Vasili Nesterenko die op de vlucht is voor de Russische autoriteiten. Het geheel wordt bezien vanuit het perspectief van een Spaanse wetenschapper die, in Parijs voor een conferentie, als bij toeval Nesterenko tegen het lijf loopt.

De verwarde Rus wordt in een Parijs’ zelfbedieningsrestaurant opgemerkt door de verteller die zich druk maakt om de omstandigheden waarin de man verkeert. Als later de politie en de sociale dienst in de veronderstelling zijn dat ze met vader en zoon te maken hebben, worden ze min of meer gedwongen dat maar zo te laten en onthult de schrijver langzaam het verloop van de omzwervingen van Nesterenko.

Sebastián doorspekt zijn boek met veel informatie over de toedracht en de gevolgen van de ramp in Tsjernobyl. Er passeren verschillende versies van verslagen die vooral aangeven hoe groot de chaos was na de fatale ontploffing. Vasili (Vasja) Nesterenko is als deskundige betrokken bij de paniekerige actie om erger te voorkomen, de brand te blussen en de reactor te koelen. De weigering van de autoriteiten om de bevolking in te lichten over de gevolgen voor de gezondheid heeft geleid tot vele honderden slachtoffers in die eerste dagen na de ramp.

Op een zondag verschenen er patrouilles soldaten met geigertellers. Toen waren er de evacuatiebussen, allemaal in een rij, met draaiende motoren. Door de luidsprekers werd omgeroepen: kleding en toiletartikelen meenemen, de Ongunstige Radiologische Situatie zal spoedig worden opgelost.

Nesterenko ontdekt dat de overheid structureel verkeerde informatie verstrekt, het getolereerde stralingsniveau telkens verhoogt en de oorzaak van de ramp in de media probeert te verdoezelen. Hij roept een organisatie in het leven die op zoek gaat naar de ware oorzaak en die de werkelijke gevolgen in de openbaarheid wil brengen. Vanaf dat moment wordt hij gevolgd en moet hij uiteindelijk onderduiken.

In De fietser van Tsjernobyl brengt Sebastián de omzwervingen van Nesterenko afwisselend in beeld met de bizarre gebeurtenissen rond de kerncentrale. Hij strooit met harde gegevens en dramatische anekdotes en vertelt in tussenliggende delen hoe Vasja onderduikt in de verlaten stad Prypjat, later naar Parijs vlucht en via Spanje weer terugkeert naar Prypjat. De manier waarop Sebastiàn fictie en de realiteit van de geschiedenis met elkaar verweeft is indrukwekkend.

Nog fraaier maakt de schrijver het door de verteller te laten optreden als Spaanse afgevaardigde bij de Internationale Conferentie voor Gewichten en Maten in Parijs. Zijn ontmoeting en verdere verwikkelingen met Nesterenko worden regelmatig onderbroken door zijn bezigheden op de conferentie waar hij met andere afgevaardigden de exacte vaststelling van het kilogewicht bestudeert. Het is deze – nogal ironische – gedetailleerde ernst die een mooi contrast vormt met de enorme puinhoop die de nasleep van Tsjernobyl vormt. Hij reist terug naar Spanje in het bezit van een exacte kilo (‘een uitdrukkelijke en eerlijke kilo’) als ultieme standaard voor handel en wetenschap. Dat heeft Sebastián goed bedacht, die zuivere wereld der gewichten, terwijl hij verder uitweidt over hoe de Russische overheid de dosis becquerels aan geaccepteerde radioactieve straling met een oekaze weer bijstelt naar boven.

Het meest aangrijpend zijn de fragmenten die zich afspelen in Prypjat, de besmette stad die voor het oog der wereld geëvacueerd is, maar een groep paria’s een verborgen thuis biedt. Als Vasja Nesterenko vanwege zijn publicaties op de vlucht is geslagen, besluit hij naar Prypjat te rijden in de wetenschap dat men hem niet zal zoeken in radioactief gebied. Hij vestigt zich in een verlaten theatergebouw, legt contact met de kleine groep illegale bewoners en raakt gehecht aan deze biotoop waar het leven gevierd wordt en de dood op ieder moment haar gezicht kan laten zien. Er is een onbevangenheid in de menselijke omgang die door Javier Sebastián op indringende wijze wordt geschetst. De expressionistische wijze waarop hij dialogen met gedachten vermengt is een uitstekende manier om de fictie in deze dramatische omgeving toe te laten.

Ondanks de overkill aan nucleaire data en verslagen van gemankeerde scenario’s weet Sebastián in De fietser van Tsjernobyl een wonderlijke kern te verbeelden. Het is leven om te overleven, terwijl de radioactieve ‘bescherming’ onvoorwaardelijk de dood zal betekenen. Die tegenstelling brengt een soort heilige intimiteit onder de verschoppelingen van Prypjat en maakt dat Vasja Nesterenko uiteindelijk op geen andere plek wil zijn.

@Literair Nederland/André van DIjk