Geloof in neutraliteit blijkt groot vergis

Nog tot op de avond van de 9e mei 1940 is een groot deel van het Nederlandse volk ervan overtuigd dat de Duitse expansiedrift ons land niet zal raken. Het baseert zich daarbij op het neutraliteitsbeginsel dat ons immers ook in de eerste Wereldoorlog buiten het gevechtspodium hield? Bovendien zijn we toch een broedervolk waaraan ook Hitler zich niet zal willen vergrijpen? In 1940: Verwarring en Aanpassing verklaart auteur Wichert ten Have daarmee de passiviteit die anachronistische denkers een handvat biedt om hun voorvaderen als naïevelingen te bestempelen. Geheel ten onrechte, zoals hij uitlegt in dit eerste deel van een vijfluik over Leven in bezet Nederland.

Er zijn boekenkasten vol geschreven over deze bange jaren. Desalniettemin gaat het om een waardevolle toevoeging door het NIOD, het Nederlands Instituut voor oorlogs- Holocaust en genocidestudies. Een aansprekend historisch beeldverhaal waarin het eerste oorlogsjaar op populairwetenschappelijke wijze wordt geanalyseerd. Je bent op grond van hetgeen zich nadien afspeelde geneigd de Nederlandse houding als goedgelovig te bestempelen. Ten Have rekent daarmee af met gedegen achtergrondinformatie. De sluwe Germaanse propagandamachine muilkorft de Nederlandse pers. Zelfs het afschuwwekkende bombardement op Rotterdam, dat het dappere verzet met ongelijke middelen smoort, leidt niet tot overheersende haatgevoelens. Het realisme van het moment zet de Nederlandse regering in ballingschap aan om de bezetter vooral niet tegen te werken in het geloof dat dit voor Nederland uiteindelijk het beste resultaat op zal leveren.

De anjers in het knoopsgat bij gelegenheid van de verjaardag van prins Bernhard geven de bezetter aan dat de bevolking zich ook weer niet zo gemakkelijk laat winnen voor het nationaalsocialisme. Al helemaal niet wanneer de Nederlandse pendant NSB zich verhardt. Dan toch: aan de Duitse overwinning wordt niet getwijfeld. Mensen als Vorrink en Scheps behoren tot de weinigen die de ware bedoelingen van Hitler doorvorsen. De standvastigheid van Churchills Engeland, dat de Duitsers weerstaat, roept slechts lichte twijfels op bij de massa. De Nederlandse secretarissen-generaal zitten in een moeilijk parket: zich kanten tegen de maatregelen van rijkscommissaris Seys-Inquart kan het behoud van de Nederlandse zelfstandigheid in de weg staan. De enkele verdwaalde Engelse bommen die wijken in Nederland verwoesten zijn koren op de molen van de Duitse propagandamachine.

Wanneer aan het eind van het eerste oorlogsjaar de Jodenvervolging grote stappen maakt en de nazificatie zich meer en meer aftekent, opent dat voor veel landgenoten de ogen. Het besef dat ze zich met mooie praatjes om de tuin laten leiden, dringt door en het verzet kruipt uit de sfeer van de individualiteit. Illegale kranten geven daaraan lucht. Het wijzigen van de houding ten aanzien van de agressor kan niet goedschiks. Een intellectueel als Colijn komt daar achter tot schade en schande. Hij belijdt het credo samenwerking in officiële documenten en houdt daaraan spijtgevoelens over. De Duitse aap komt uit de mouw en daar zit je dan als land dat persisteerde in het paaien van aap wat heb je mooie jongen...

De anjers en oranje gebakjes, die buitensporige celstraf opleveren, krijgen zwaarder vervolg van weerstand. Het knechten en kwellen van de joodse landgenoten wakkert het besef aan dat hier wat anders speelt dan een broedervolk dat expansie zoekt. De onmacht om die barbaarse insteek een halt toe te roepen bezorgt pijn. Wat jammer dat er slordig is gecorrigeerd zoals bijvoorbeeld op de bladzijden 105 en 133 'Kon niet te voorkomen, maakt bekend dat dat ze...' Dat staat haaks op de zuiverheid die het NIOD en Ten Have voor ogen staat. Het doet geen afbreuk aan de waarde van het verhaal, verlevendigd met fraai, uniek beeldmateriaal.