Wat maakt een moeder tot moeder?

Een man die de zeventig nadert bezoekt de dag voor Allerheiligen het graf van zijn ouders. Op het kerkhof ziet hij het vrij nieuwe graf van een vrouw die ooit een paar weken lang zijn moeder verving. Hij is haar nooit vergeten en het zien van dit graf doet hem die weken herbeleven. Hij reist in gedachten terug naar die periode, eind jaren 1950, toen hij zeven was en naar een preventorium werd gestuurd omdat een vermoeden van tbc bestond. Zuster Plien bemoederde hem daar en hielp hem over zijn heimwee heen.

Rudi Hermans (1953) brengt aan hoog tempo nieuwe boeken uit en schijnt dat tempo de laatste tijd nog te hebben opgevoerd. In 2017 kwamen twee boeken van hem uit en nu verschijnt alweer Kattenmoeder. Het vorig jaar verschenen De man van Marie was een boek waarin een oude man ons deelgenoot maakte van de kleine gewoonten die een gezin binnensluipen en die elk gezin mettertijd uniek maken. Ditzelfde typeert ook Kattenmoeder, waarmee Hermans een nieuw hoofdstuk toevoegt aan een oeuvre dat het begrip ‘familie’ steeds meer ontrafelt.

Kattenmoeder is nog een twintigtal bladzijden dunner dan De man van Marie. Zonde is dat, want het verhaal van de zevenjarige jongen die gaat beseffen dat biologische verwantschap een moeder nog niet tot moeder maakt, is zo eerlijk en puur gebracht dat het jammer is er afscheid van te moeten nemen. Gezien door de ogen van een kind dat nog niet alles begrijpt, worden sommige gewoonten die een familie typeren in vraag gesteld en lijken ze plots niet meer zo vanzelfsprekend. Wat belangrijk is voor een kind van zeven, is banaal voor zijn ouders die hem door hun onverschilligheid kwetsen. Op ontnuchterende manier ontdekt de lezer hoe een goddelijk onaantastbare moeder steeds feilbaarder wordt in de ogen van een opgroeiend kind. Hermans gebruikt dierengeluiden om die overgang over te brengen. Eerst wordt zij nog zo getypeerd:

"[…] mijn moeder stond op voor de haan had gekraaid. Als het mijn tijd was om op te staan, kraaide ze beneden aan de trap mijn naam."

En even later zo:

"Terwijl ze de [vogel]kooien schoonmaakte, kwinkeleerde ze als een kanarie […]"

Waarna de toon verandert tot:

"Mijn moeder, de krassende raaf."

Ook armoede is een thema. Armoede in de jaren ‘50 noopte sommige gezinnen tot vreemde rituelen, die wij nu lachwekkend, marginaal of weerzinwekkend vinden, maar die toen uit noodzaak ontstonden. De zevenjarige weet ze glashelder en soms onbedoeld grappig te beschrijven. Zo beschrijft hij hoe ieder gezinslid enkel een soepbord kreeg om uit te eten. Daar ging eerst de soep in, vervolgens de aardappelen, waarna het bord werd omgedraaid om in de onderkant pudding te serveren. Het gezin gebruikte slechts één mes om het vlees te snijden, dat vakkundig werd afgelikt voor het werd doorgegeven aan de volgende. Netjes afgelikt ging het weer de lade in want dat scheelde afwasmiddel. En dan was er natuurlijk nog de kwestie van het ondergoed. Om dit soort van observaties wil men dat dit boek zo lang mogelijk blijft duren:

"Na een week in mijn zelfde ondergoed had de geur van het waspoeder plaatsgemaakt voor een aroma van zweet en fecaliën, besprenkeld met druppels urine die mijn sneeuwwitte onderbroek tot vaalblauwe schimmelkaas hadden doen rijpen, geen wonder gezien het blauwsel dat mijn moeder voor het witten gebruikte. Na het wekelijks bad op zaterdagavond, net als de vogels in het vogelhuis in een zinken teil, kreeg ik schoon ondergoed aan, met de raad om er zuinig op te zijn. Blauwsel was duur, en vaker verschonen te sleets. Zindelijkheid werd beschouwd als een luxe, er werd een dure prijs voor betaald."

Kattenmoeder is een mooi vormgegeven verhaal, eenvoudig van taal, waarin alle woorden ook echt betekenis hebben. Een sprong in de tijd, amper zestig jaar terug, naar een wereld die nu reeds onherkenbaar is. Een korte maar heerlijke leeservaring.