Vorig jaar heb ik met een Hebban-leesclub het boek De Pelikaan van Martin Michael Driessen gelezen, het was een leesclub om van te genieten! Er waren een aantal enthousiaste lezers die flink aan het puzzelen en uitzoeken gegaan zijn en zo hebben we het werk van Driessen goed kunnen doorgronden en ook de diepere lagen ontdekt van wat eerst een simpel verhaal leek te zijn.

Deze leesclub was voor mij de stimulans om meer van Driessen te willen lezen. En nadat ik Driessen in het VPRO programma Boeken had horen vertellen over zijn boek De pelikaan werd ik helemaal nieuwsgierig naar ander werk van hem. Rivieren werd mijn volgende boek, al snel besloten Gigi en ik om dit boek voor onze mega-mini-buddyread-challenge te gaan gebruiken.

Voor mensen die het nog niet weten is het misschien handig dat ik daar iets meer over vertel. Begin dit jaar kwamen Gigi en ik tot de ontdekking dat onze wensenlijst voor 2018 heel veel dezelfde boeken bevatte. We besloten om over de gemeenschappelijke boeken een gezamenlijke blog te schrijven. Zo begonnen we twee weken geleden met Gezien de feiten.

Tijdens het lezen viel het ons al snel op dat er hele mooie motieven en metaforen in het verhaal verwerkt zijn. Deze schitterende motieven en metaforen zullen we tijdens het bespreken vooral aan bod laten komen. Omdat niet iedereen bekend is met deze termen zullen we ook in deze blog weer via feiten hierover meer uitleg gaan geven.

Ook nu zijn de blogs weer in de vorm van een briefwisseling geschreven waarbij je heen en weer kunt klikken tussen onze beide blogs om zo de hele bespreking van het boek te lezen.

Motieven

Een motief in literatuur is een herhaaldelijk terugkerend element. We herkennen het omdat het ook in andere verhalen voorkomt (bijv. driehoeksverhoudingen, generatieconflicten, Madeleinemotief, Lolitamotief) of omdat het binnen hetzelfde verhaal meermalen voorkomt (bijv. een voorwerp, een lied, een kleur, een bepaalde handeling, een gevoel). Herhaling is essentieel.

Een van de meest in net oog springende motieven in dit boek is natuurlijk Rivieren zelf. Het begint al met de titel en in elk verhaal in deze bundel speelt de rivier een belangrijke rol. De rivier is een rode draad door het boeken kan als leidmotief gezien worden.

Beeldspraak is de paraplu-term waarbij -het woord zegt het al- een beeld gebruikt wordt om iets anders te verduidelijken of te verklaren. Dat gebeurt ook om er iets aan toe te voegen, waardoor het beschrevene net in een ander licht komt te staan. Een beeld kan bijvoorbeeld iets belachelijk maken of juist tragisch.

Fleuve sauvage

Het motief van de fles was mij zeker opgevallen Gigi! Bijna niet te missen die fles die steeds weer terugkomt, letterlijk zelfs. Maar het viel mij op dat er meer elementen rond de hoofdpersoon zijn die steeds weer terugkomen:

Zo blijken er ook een aantal koeien te zijn die de hoofdpersoon maar niet met rust willen laten tijdens een overnachting in een weiland. En tijdens de kanotocht wordt hij regelmatig vergezelf door een zwaan.

Het steeds weer terugkeren van de koeien en de zwaan versterken het effect van de terugkerende fles, ze hebben dezelfde funtie: ze staan symbool voor de strijd tegen de alcohol van de hoofdpersoon, het aantrekken en afstoten, het wel of niet willen drinken, de moeilijke opgave waarvoor hij zich geplaatst ziet.

Vergelijkingen maken deel uit van ons dagelijkse leven. We gebruiken ze voortdurend in allerlei vormen zonder erbij stil te staan. Een abstracte emotie of gedachte kan gevangen worden in een concreet beeld en daarmee verduidelijkt worden.

Een ander motief uit het eerste verhaal is Banquo.
De hoofdpersoon citeert regelmatig Banquo, naar een rol uit MacBeth die hij ingestudeerd heeft.
Banquo past goed bij het personage. Het is zijn wensdroom om ooit nog eens MacBeth te spelen. Banquo is de rivaal in het gelijknamige stuk van Shakespeare, de man die sterke verlangens en ambities heeft, die wakker gehouden wordt door zijn dromen, maar hij heeft ook iets sympathieks waardoor nog niet alles verloren lijkt.

Herken jij ook de hoofdpersoon in Banquo Gigi?

Bij vergelijkingen staat het onderwerp altijd bij het beeld, dus ze zijn sowieso niet moeilijk te vinden. Veel lastiger wordt het bij metaforen. Bij metaforen heb je alleen het beeld, en soms is dat niet eens duidelijk verbonden aan het onderwerp waar het betrekking op heeft, er staat geen verbindend  signaalwoordje tussen.  Bij vergelijkingen is er vaak een signaalwoordje (verbindingswoordje) of een komma aanwezig.

De reis naar de maan – Das leben ein traum

Ja Gigi, in dit verhaal zijn de mooie metaforen mij zeker opgevallen.

Wanneer in het voorjaar de rivier de Rodach erg wild en aangezwollen is door het smeltwater wordt hij vergeleken met een gretig en mooi uitgerust leger dat niet kan wachten om zich aan te sluiten bij een grotere divisie, net zoals de Rodach over zal gaan in een andere grotere rivier.

En het beeld van een losgemaakt vlot dat zich zijdelings in de stroom van de wilde rivier stort wordt versterkt door de metafoor van een speelkaart die in het spel geworpen wordt.

Ik wil nu niet gelijk alle mooie vergelijkingen opnoemen, want jij zag er vast ook nog wel een paar, Gigi!

Vergelijkingen worden door vertellers breed ingezet om hun personage in te kleuren en een persoonlijkheid te geven.

Ontzettend veel mooie vergelijkingen Gigi!

Ik vond de sterren aan de hemel ook een schitterende metafoor, ze worden door Konrad zelf al benoemd als symbool voor dingen die nooit veranderen, maar of hij nu zo blij is met deze dingen die nooit veranderen?

Een mooi voorbeeld van een metafoor gecombineerd met intertekstualiteit vond ik dat het water in protest schuimde terwijl het vlot langs de staak gleed en zijdelings de binnenbocht in werd gedwonden. Dit wordt vergeleken met een tekst uit een boek van Jules Verne waarbij Robur de veroveraar zegt: Geef mij een vast punt en ik beweeg het heelal.

En als laatste kwam ik nog een andere vorm van beeldspraak tegen, namelijk synesthesie, dit om de verbazing van Konrad te versterken wanneer hij Julius ineens Frans hoort spreken, dit klinkt voor hem alsof hij een haan hoort koeren als een duif.

Vergelijkingen en metaforen kunnen functioneren als de zogenaamde stille signalen die een schrijver mee wil geven.

Wat me verder opviel in het verhaal zijn de tegenstellingen tussen Konrad en Julius.
Als eerste natuurlijk in rand en stand, Konrad behoort tot het gewone werkvolk, zijn vader was vlotter, net als zijn broer en dit is ook wat Konrad zal worden. Julius echter is het zoontje van de  baas en daardoor zelf ook voorbestemd om leiding te gaan geven. Waar Konrad moet leren door te doen, is het voor Julius vooral leren door te observeren.

Julius is een prater met een vlotte babbel die er niet voor terugdeinst om op te scheppen over de daden van een ander alsof hij degene was die het deed.
Konrad is echter bescheiden, praat niet veel en doet liever gewoon wat er gedaan moet worden, zonder veel ophef en zonder een stap extra te zetten dan nodig, hij denkt na, overziet en onderneemt de beste actie.

Maar het waren niet alleen tegenstellingen, of wel Gigi?

Samen met metonymie is metaforiek de belangrijkste vorm van beeldspraak. Bij beeldspraak moet het gekozen woord of de uitdrukking  moet niet letterlijk genomen geworden, maar het is gekozen op grond van een  overeenkomst of een andere relatie met wat er 'eigenlijk' bedoeld wordt. Bij beeldspraak is er dus altijd sprake van beeld en bedoelde.

Er zijn mij verder geen motieven meer opgevallen Gigi, wel heb ik nog een citaat genoteerd dat ik echt heel erg mooi vond.

We waren knapen aan de beek, jongelingen op de Main, mannen op de Rijn.
Ik heb van hem gehouden, ik heb hem verraden, mijn hele leven draaide om hem.
Maar we zijn elkaar nooit nader gekomen dan nu,
en over een paar uur bereiken we als oude mannen de zee, zonder elkaar te kennen. (blz 85)

Metafoor komt van het Griekse metaphora wat overdracht betekent.

Pierre en Adèle

In Pierre en Adèle speelt zich in het klein af wat in de buitenwereld in het groot gebeurd, de overvliegende vliegtuigen staan ook hier symbool voor, je wordt steeds op subtiele manier weer even herinnerd aan die grote buitenwereld die zo ver weg lijkt in het verhaal dat zich afspeelt in het dal.

Die vliegtuigen zijn wel een belangrijk motief in dit verhaal hè Gigi?

Een metafoor moet een beeld zijn voor iets anders, om iets toe te lichten, duidelijker te maken, toe te voegen.

Er valt zeker nog wel iets meer te zeggen over die vliegtuigen Gigi!

Er vliegen regelmatig vliegtuigen over, maar het zijn wel steeds weer andere types vliegtuigen.
De keuze voor steeds andere vliegtuigen heeft Driessen bewust gedaan, hiermee illustreert hij het vergaan van de tijd zonder hier verder woorden aan vuil te maken. Het type vliegtuig geeft aan in welke tijd dat gedeelte van het verhaal zich afspeelt, het eerste vliegtuig met Santos Dumont in 1904, bommenwerpers in de Tweede Wereldoorlog op weg naar Duitsland en tenslotte de Mirages.

Zijn er nog andere motieven te vinden in dit verhaal Gigi?

De metafoor berust op betekenisoverdracht tussen twee termen. Volgens de meest gangbare klassieke definities is de metafoor het gebruik van een woord in de plaats van een ander op grond van betekenisovereenkomst of -contrast. Beeldspraak die berust op overeenkomst tussen het beeld en dat wat ermee wordt 'bedoeld', het object. Bij een metafoor wordt alleen het beeld genoemd.

Ja Gigi, wat mij nog opviel is dat Driessen ook in dit verhaal gebruik heeft gemaakt van intertekstualiteit!

Hij leek een zondaar uit de groteske wereld van Gustave Doré,
terugkerend naar de plaats des onheils om een misdaad ongedaan te maken. (blz 110)

Dit is duidelijk een verwijzing naar De goddelijke komedie van Dante (gedeelte de hel) en de tekeningen die Gustave Doré hierover gemaakt heeft.

Wanneer Pierre ernstig ziek wordt na het begaan van een zonde op het stuk land van Adèle ziet hij dit als zijn straf en wil hij geen dokter laten komen.

Het was zijn pijn. Het was de boete voor zijn zonden… (blz 111)

Ook dit is weer een verwijzing naar Dante’s Goddelijke komedie: gestraft worden voor de zonde die je begaan hebt op een originele bijpassende manier.

Er kan onderscheid worden gemaakt in expliciete en impliciete metaforen. In de expliciete metafoor zijn het vergelekene en het vergelijkende samen in de zin aanwezig, al dan niet met een vergelijking met het signaalwoordje als. De impliciete metafoor geeft het beeld zonder het verbeelde letterlijk te benoemen, enkel het vergelijkende beeld is aanwezig in de tekst.

Link met toneel

Driessen heeft een achtergrond als opera- en toneelregisseur, dit is iets wat duidelijk terug te vinden is in zijn boeken, zo ook in rivieren.

De drie verhalen hebben allemaal een ondertitel meegekregen die verwijst naar toneelstukken.
Alles führt zu nichts, Das leben ein Traum en Er wird rein durch Feuer, Wasser, Luft und Erden, zijn de ondertitels van de drie delen van dit boek en verwijzen onder meer naar Calderóns La vida es sueño en Die Zauberflöte van Mozart en Schikaneder.

Ook vind ik dat zijn vermogen om een mooi beeld te schetsen van een scene duidelijk zijn toneelervaring laat zien, hij geeft enkele details weer waardoor je precies weet hoe het eruit gezien moet hebben op de plaats waar de hoofdpersoon zich bevindt.

Binnen het vrij ruime en op diverse manieren te benaderen begrip metafoor zijn een aantal figuren van overeenkomst (overdrachtfiguren) te onderscheiden, zoals: kleuroverdracht (bijv. zwarte dagen), klankoverdracht (bijv. schreeuwend onrecht), synesthesie (bijv. warme kleuren), personificatie en animalisering (bijv. ‘de stilte spreekt’), verdinglijking of reïficatie, d.w.z. een overdracht van iets abstracts naar iets concreets, bijv. allegorische (allegorie) voorstelling van een deugd in een toneelpersonage.

Wat vonden wij van het boek?

Ik lees graag dikke boeken en houd van uitgebreide beschrijvingen over omgeving, karakters, gevoelens en gedachten.

Maar ik was wederom aangenaam verrast door een dun boekje, en wel Rivieren van Martin Michael Driessen een boekje met drie korte verhalen. Ze wisten me te boeien en ik heb ze met plezier gelezen. De verhalen zijn op een mooie manier uitgewerkt, zijn compleet en zitten vol mooie beschrijvingen van de natuur.

Ik las eerder De Pelikaan van Driessen, en wat in dat boek al naar voren kwam werd voor mij in Rivieren nog eens extra bevestigd: Driessen is er ontzettend bedreven in om met weinig woorden een situatie te schetsen en een compleet beeld te geven, er staat geen woord te veel en toch weet je precies wat hij bedoeld, hoe het landschap eruitziet en wat het tijdsbeeld is waarin het verhaal zich afspeelt. Ik denk dat dat de grote kracht is van de schrijfstijl van Driessen.

Wat vond jij van het boek Gigi?

Synesthesie is ook een vorm van beeldspraak. Bij synesthesie worden indrukken van zintuigen die logisch gezien niet bij elkaar horen, toch met elkaar in verband gebracht om een bepaald effect te bereiken.

(bronvermelding feiten: http://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/dela012alge01_01_02392.php en het boek Hoe lees ik? van Lidewijde Paris)