Ik heb in de loop der jaren al een aantal boeken van Edward Rutherfurd gelezen, maar zijn debuut zat hier om onduidelijke reden niet bij. Daar moet verandering in komen! Vooral ook omdat het debuut zich afspeelt in een gebied dat ik regelmatig tegenkom in boeken of op televisie en iedere keer weer raak in enthousiast en bedenk ik dat ik daar ooit nog eens naar toe zou willen...
Maar aangezien reizen dit jaar er niet echt in zat vond ik het lezen van Sarum een goed alternatief. Tea, Miranda en VM van Erp van Dijk lazen na het zien van mijn samenleesoproep gezellig met mij mee.

Miranda:

'Geromantiseerde geschiedenis van Engeland in een notendop'

Dat zou de titel zijn als ik een recensie zou schrijven over de boeken Sarum deel I en II, want dat is volgens mij precies wat de schrijver in deze boeken doet.
Niet meer en niet minder.

Dit was voor mij ook de reden om deze boeken te willen lezen:
Ik lees graag historische fictie. Bij het lezen daarvan kom ik steeds vaker tot de ontdekking dat er grote hiaten zitten in mijn historische kennis. Ik vind het bij het lezen van een historische roman fijn dat ik gebeurtenissen kan plaatsen in de tijd, zodat het verhaal meer diepgang krijgt. Natuurlijk is dat op te lossen met informatie via internet, maar dan blijft het uiteindelijk vaak fragmentarisch. En het lezen van een non-fictieboek kost niet alleen veel meer tijd, maar verhalen blijven bij mij veel beter hangen.
Vandaar dat ik met deze twee boeken een uitgelezen kans zag om niet alleen te genieten van de geschiedenis en de onderlinge verwikkelingen van een vijftal families door de eeuwen heen, maar ook om een globaal beeld te krijgen van de geschiedenis van Engeland (Europa).

VM van Erp van Dijk: In 1988 kocht ik bij Boek en Plaat (een voorganger van het huidige Bookspot) een boek bestaande uit 2 dikke delen met de intrigerende naam Sarum van Edward Rutherfurd. Roman, Engelse geschiedenis, Stonehenge, kathedraal van Winchester, het zat er allemaal in. Ik vond het geweldig en het boek werd een van mijn favorieten.

Het was de reden dat ik, bijna een jaar geleden, meelas met Hetty in Rusland, van dezelfde auteur. En ook dat boek kon op mijn enthousiasme rekenen. Of ik dan nog eens Sarum wilde herlezen? In eerste instantie was ik daar best huiverig voor, want zou ik het in mijn geheugen niet te mooi hebben gemaakt? Het was tenslotte al ruim 30 jaar geleden. De nieuwsgierigheid om uit te vinden of ik het label van favoriet (met de bijbehorende 5 sterren waardering) terecht had opgeplakt, won het uiteindelijk. Sarum werd van zolder gehaald, afgestoft en opnieuw gelezen.

Tea: Dit is het eerste boek dat ik lees van Edward Rutherfurd. Het is een enorm dikke pil, ik las de editie met de twee delen ineen, ‘Oud Sarum’ en ‘Nieuw Sarum’. Eenmaal begonnen kun je niet anders dan je mee laten voeren waarbij het begin een onuitwisbare indruk achterlaat van het echtpaar Hwll en Akun. Zij besluiten 7500 jaar voor Christus de toendra te verlaten en op zoek te gaan naar een plaats die, van horen zeggen, hun kansen op overleven zal vergroten. Zo wordt de basis gelegd van Sarum, het besluit van deze moedige jager maakt de roman tot een episch verhaal waarin gereisd wordt, gejaagd, gevestigd, gevochten, samengewerkt, landbouw bedreven, gehuwd, gebouwd, politiek bedreven, gefilosofeerd door vele personages gedurende 10000 jaar. Hwll en Akun en hun kinderen vestigen zich in het mooie gebied waar vijf rivieren samenkomen, Sarum.
Meer families doen hun intrede in de roman en hun levens en die van hun nakomelingen zullen zich met elkaar verweven en de historie een gezicht geven.

(foto: Stonehenge)

Edward Rutherfurd

VM van Erp van Dijk: Edward Rutherfurd, pseudoniem van Francis Edward Wintle geboren in 1948 te Salisbury, Engeland, is de auteur van een aantal historische romans waarin wordt verteld over de geschiedenis van een stad. Hiertoe maakt hij zowel gebruik van fictieve als van niet fictieve personages en gebeurtenissen. Zijn werk wordt wel vergeleken met dat van auteurs als James Michener en Leon Uris. (bron: wikipedia)

Tea:  Eerder las ik een aantal boeken van James Michener, die ook prachtige historische romans kan schrijven. Misschien dat Rutherfurd wat meer drama weet te leggen in Sarum, dit zorgt van tijd tot tijd voor heftige passages waarbij het inleven in de personages vanzelf gaat.

De schrijfstijl 

VM van Erp van Dijk: Opgegroeid in Salisbury is de keuze voor Sarum als debuut een logische. Het is de oude naam voor Salisbury en de hele streek ademt geschiedenis. Het succesformat van Sarum blijkt tevens de blauwdruk voor het verdere werk van Edward Rutherfurd. Voor ieder boek bedenkt hij een aantal fictieve families. Het boek zelf wordt opgedeeld in hoofdstukken waarbij elk hoofdstuk het verhaal van de afstammelingen vertelt, tegen het decor van de geschiedenis. En het centrale punt of rode draad vormt de plaats waar alles zich afspeelt. Door deze indeling is zo’n dik boek als ‘Sarum’, goed voor in totaal 1056 pagina’s, op te delen in een aantal afzonderlijk te lezen stukken. Voor lezers die er tegen opzien om aan een dik boek te beginnen maakt dit de drempel een stukje lager.

Heel handig zijn de plattegronden van Sarum en het gebied daaromheen, als ook een stamboom van de vijf families. Bijzonder is de toevoeging van de hoofstukken zodat deze stamboom niet alleen de afstamming weergeeft, maar ook de interactie tussen de families onderling.

Miranda: Wat Edward Rutherfurd doet is met grote sprongen door de geschiedenis van Sarum gaan en op bepaalde momenten stilstaan en ons deelgenoot maken van de situatie zoals die op dat moment is. We beginnen in de tijd van de jagers en volgen in deel I sprongsgewijs de ontwikkelingen tot ongeveer 1200 wanneer Normandische ridders in Sarum gevestigd zijn. Om vervolgens in deel II verder te gaan met de Middeleeuwen en het schitterende verhaal over de bouw van de kathedraal om te eindigen op 10 april 1985, de dag waarop een speciale bijeenkomst is (met een bezoek van prins Charles aan Salibury) ten bate van de restauratie van de torenspits van deze kathedraal.

De ruimte tussen de verschillende verhalen wordt opgevuld met de globale beschrijving van de historische ontwikkelingen die hebben plaatsgevonden. In deel I is dat nog goed te overzien, in deel II gebeurt er in een kortere tijd steeds meer en vergen deze informatieve gedeelten ook meer aandacht van de lezer.

Wanneer we het verhaal weer oppakken geeft de schrijver een gedetailleerde beschrijving:

• Van het land (de omgeving), hoe het uitziet en hoe het in de tussentijd is veranderd en waardoor
• Van de mensen, hun uiterlijke kenmerken, karakter, hun vaardigheden, kleding, de manier waarop ze in levensonderhoud voorzien, hoe ze wonen (solitair, in groepen, familieverband of gezin), hoe ze zich tot elkaar verhouden, hoe en of ze georganiseerd zijn
• Van de manier waarop ze in het leven staan; hun opvattingen, rituelen, zingeving, kunst, geloof, passies en liefde
• En natuurlijk de dramatische situatie, het verhaal.

(foto: Old Sarum)

Het verhaal

VM van Erp van Dijk: De geschiedenis begint wanneer aan het einde van de laatste ijstijd de temperatuur gaat stijgen, het ijs gaat smelten, en de jacht op voedsel steeds moeilijker wordt. Jager Hwill besluit met zijn vrouw Akun en hun beide kinderen te vertrekken op zoek naar een nieuw bestaan. Uiteindelijk vinden zij een geschikte plek in een streek waar vijf rivieren samenkomen. Maar zij zijn daar niet alleen. Er woont al een visser, genaamd Tep, verstoten door zijn volk vanwege zijn slechte gedrag. Hoewel een samenwerking niet van harte gaat, zal dit het begin van het latere Sarum worden.

In volgende hoofdstukken doen nieuwe familielijnen hun intrede. We maken kennis met boeren die vanuit Bretagne de oversteek wagen om nieuw land te zoeken, een steenhouwer die opdracht krijgt een tempel voor de zon te maken, Romeinen die achterblijven wanneer hun leger het eiland verlaat, Saksen die een vreedzaam bestaan willen opbouwen en Normandische adel die land in bezit krijgt.

In sneltreinvaart passeren ruim twintig eeuwen geschiedenis de revue. We lezen over jagers die kennismaken met het boerenleven en de ecologische veranderingen die daarvan het gevolg zijn. De Windmill Hill, Hallstadt en La Tène cultuur, het ontstaan van ‘Het witte paard’ in de krijtbodem, de aanleg van wegen, het onstaan van rechtspraak, de bouw van de Kathedraal. En bijna als terloops worden alle bekende geschiedenisfeiten in de verhalen geweven, zoals de stichting van de Orde van de Kousenband. Ook een verwijzing naar Thomas Mallory en de oorspronkelijke Arthur verhalen ontbreekt niet. En de Slag bij Naseby (de beslissende slag in de Engelse Burgeroorlog in 1645) wordt duidelijk verteld. Het resultaat is een magistrale saga over een stad en haar bewoners.

Door kenmerken en karaktereigenschappen consequent door te voeren in de familielijn door de eeuwen heen, worden de hoofdrolspelers in ieder hoofdstuk snel duidelijk en kan de lezer zich volledig concentreren op de gebeurtenissen in het verhaal. Tussen de verschillende hoofdstukken zitten soms honderden jaren, maar deze worden aan het begin netjes overbrugd door een korte samenvatting van de belangrijkste gebeurtenissen. Met Sarum en omgeving als locatie en de families als hoofdrolspelers blijft op deze manier de geschiedenis toch overzichtelijk. Ook het terug laten komen van bepaalde elementen versterkt de samenhang. Zo duikt er regelmatig een beeldje op, uitgesneden door Hwill ter ere van zijn geliefde Akun. En een ander voorbeeld zien we in het laatste hoofdstuk wanneer John Wilson een dure dameshandtas ziet liggen in een auto met losse bakstenen onder handbereik. Deze jongeman heeft de kenmerken van een visser die lang geleden verstoten werd door zijn familie wegens zijn slechte gedrag.

“.... Het was een rijke buit: honderd pond. Zijn kleine, smalle gezicht vertrok in een grijnslach. Weldra zou hij de bus naar huis pakken.

Van musea wist hij niets en van de kathedraal een beetje. Over Oud Sarum en de hoge gronden wist hij alleen dat die zelfs nu in de lente kaal, koud en winderig waren.

Maar zo hij al over de kwestie nadacht, ging hij toch van de veronderstelling uit dat hier, op de plek waar vijf rivieren samenvloeiden, het leven zou doorgaan, zoals het tot dan toe was geweest.”

Terugkerende thema's

Miranda: Als je op een ander niveau kijkt en De geschiedenis als het eigenlijke onderwerp ziet, zijn er nog andere terugkerende lijnen (thema’s of motieven) te ontdekken in het boek:

Beeld van de zwaan
In het verhaal over het ontstaan van Engeland als eiland, dat Hwll aan zijn kinderen vertelt, komt het beeld van de zwaan naar voren: de zon werd een reusachtige witte zwaan die over het ijs in het noorden vloog totdat dit ijs ging smelten.Later zien we de zwaan als symbool op de staf van de druïde terug. En ook daarna komen de zwanen veelvuldig voor in het verhaal en in het landschap.
Het wapenschild van de ridders Godefroi is een witte zwaan op een rood veld en ook is er sprake van een Zwanenfeest dat de Koning had georganiseerd.

Het beeldje dat Hwll van Akun maakt
Is een mooi voorbeeld van een (kunst)voorwerp (een afbeelding van zijn vrouw die Hwll met zich mee kon dragen bij afwezigheid van Akun, om hem aan haar te herinneren) dat meerdere eeuwen doorstaat en telkens een nieuwe betekenis, een nieuw leven krijgt. Afhankelijk van de persoon die het beeldje in handen krijgt, maar ook van de tijd waarin die leeft wordt het een afbeelding van de god Sulis en in een nis geplaatst, belandt het tussen het puin en dient het als opvulling van een kasteelmuur, waarna het wordt ontdekt door een beeldhouwer die het als zijn ‘merkteken’ in de kathedraal inmetselt.

Stonehenge; als voorbeeld van omgaan met het erfgoed van natie (in dit geval Engeland)
PStonehenge als pelgrimsoord en tempel van de goden van de oude cultus wordt in een periode van verval, waarin de bevolking en welvaart in Sarum is afgenomen gezien ‘als door reuzen gebouwd’ omdat men zich in deze tijd niet kan voorstellen dat er vóór hun een beschaving was die dit kon bouwen. (legendevorming).
Rond 1905 werd het bijna aan een Amerikaan verkocht.
Vervolgens is het eeuwen een aanwezigheid in het landschap geweest om tenslotte op 21 september 1915 verkocht te worden voor 660 pond.
Nu is Stonehenge werelderfgoed.

De overgangsperiodes: de inval van het Romeinse leger; de invallen van de Angelen, Saksen, Juten en Friezen; de rooftochten van de Vikingen. Ze vormen zowel eind als begin. Door de geschiedenis op deze gecomprimeerde manier te lezen valt het des te meer op hoe vaak er sprake is van migranten of nieuwkomers. Na de confrontatie ontstaat doorgaans een nieuwe status quo waarbij vaak vermenging van volkeren en een nieuwe beschaving ontstaat.
Niettemin zijn er ook steeds volkeren (en mensen) die zich afzijdig houden. Bijvoorbeeld de Oude en de Keltische volken. Deze zijn steeds meer naar het westen (Wales) en noorden (Schotland) verdreven. En hoewel dat inmiddels zo’n tweeduizend jaar geleden is, zijn dit de plaatsen waar nu nog Gealic wordt gesproken.

(foto: restanten van de 12e eeuwse kathedraal)

Een boeiende geschiedenisles

Miranda: Ik was bekend met de Romeinse periode (zo heb ik, ooit, in een ander leven lijkt het, een wandeling gemaakt langs de Muur van Hadrianus) en later de invallen van de Vikingen. Ook over de Tudor-periode weet ik wat meer met name over Hendrik VIII en Elizabeth I, dan de Victoriaanse tijd en natuurlijk WO I en II. Maar vooral over de oude geschiedenis wist ik niet zo veel. Ik vond de verhalen over de Cromlech, hoewel heel duister ook heel fascinerend en ook de periode van de Saksische koningen, waarin (heel basaal, maar toch) al een vorm van rechtspraak en overleg aanwezig was, inspirerend. Ook werd me duidelijk waar de oorsprong ligt van de ingewikkelde verhouding tussen Engeland en Frankrijk. Ik wist wel dat dat zo was, maar nu is me duidelijk geworden hoe ver terug in de geschiedenis dit is ontstaan.

Bovendien heb ik een beter idee gekregen over de overgang van de verschillende perioden, omdat de schrijver met name deze periodes koos voor zijn verhalen.

Actualiteit

Tea: Heel confronterend is het hoofdstuk De dood, het speelt zich af in 1348 en gaat over de pest. Tijdens het lezen van dit boek speelde hier net de coronacrisis en omdat het toen nog niet bekend was hoe het verloop zou zijn was dit hoofdstuk meer dan griezelig en wordt erg beeldend beschreven. Ook de onwetendheid en vooral de ontkenning in het begin, een enkeling wapent zich en neemt voorzorgsmaatregelen en er ontstaan meningsverschillen die hoog oplopen wanneer de angst tegenover de onverschilligheid gezet wordt. Heel realistisch!

‘Toen de huisrat langs het kadaver van de vreemde zwarte rioolrat kwam die daar niets had te zoeken, zag hij dat die in een plas bloed lag. Hij snuffelde voorzichtig aan het kadaver, onzeker wat hij ermee aan moest, en op dat moment verliet de vlo, de metgezel die een week lang op het lichaam van de zwarte rioolrat had geleefd, het lijk en sprong over op de huisrat.’

Belangrijke punten

Tea: 

Het boek is enorm veelzijdig, om alle aspecten aan de orde te laten komen in een bespreking zou teveel zijn, maar er zijn punten die niet onbelicht mogen blijven. Rutherfurd hecht veel belang aan religie en politiek. Zoals bijvoorbeeld de tengere John Hillier, die gevangen genomen was bij slag om de Drie Rivieren (Canada, 1777, onderdeel van de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog)) , in gesprek komt met Adam Shockley. Hillier is een bekende naam in de regio waar Adam vandaan komt en op de vraag hoe John in een van de Engelse kolonieën terecht gekomen was volgt het verhaal van zijn opa die wegtrok uit Wiltshire (graafschap waarin Salisbury ligt) omdat de Quakers slechts gedoogd werden in Wiltshire, in Pennsylvania waren ze welkom. Hillier zelf is geen Quaker want die vechten niet, hij vecht voor vrijheid zoals vastgelegd in de Magna Charta en nu door koning George III ontzegd.

Favoriete verhalen

Hetty: Met zo'n boeiende en rijke geschiedenis is het lastig om een favoriet verhaal te kiezen, maar voor mij was dat toch wel alles rondom de bouw, en later restauratie, van de kathedraal. Ik blijf dat toch wel iets fascinerends vinden zo'n immens bouwwerk, dat destijds met beperkte middelen gebouwd werd, waardoor het vrijwel allemaal handwerk en spierkracht was wat er bij kwam kijken. 
Ik las al vaker boeken over de bouw van een kathedraal zoals Pilaren van de aarde van Ken Follett en De kathedraal van de zee van Ildefonso Falcones, beide ook erg indrukwekkend. Ik moet zeggen: het verveeld nog steeds niet!

Miranda: Hoewel de verhalen niet heel ingewikkeld zijn, en er slechts een enkele keer sprake is van een meer  gelaagd personage, weet de schrijver door zijn beeldende schrijfstijl waarin feit en fictie op een soepele manier met elkaar verweven worden te blijven boeien. Enkele verhalen springen er wat mij betreft uit: De Cromlech, en De Stichting, maar ook de verhalen over de vrouwen van de familie Shockley.

VM van Erp van Dijk: Ieder hoofdstuk heeft wel iets bijzonders en eigenlijk zit er geen ‘mooiste verhaal’ tussen. Maar ‘De Cromlech’ was toch wel een hele mooie. Gebaseerd op bekende feiten, droge cijfers en afmetingen lees je hier een geschiedenis van de bouw van Stonehenge. Is het werkelijk zo gebeurd? Waarschijnlijk niet, maar het is wel een toegankelijk verhaal geworden voor een breed publiek.

(foto: kathedraal van Salisbury)

John Constable

Miranda: Er valt nog zo veel meer te vertellen over wat er allemaal voorbij komt in de boeken. Bijvoorbeeld het verhaal van de Joden die uit Engeland verbannen worden, de schilder John Constable wiens schilderij van met name Salisbury Plain ik schitterend vind en ook helemaal aansluit bij het onweer wat er op deze vlakte kan woeden. Het is te veel om allemaal te benomen.

Hetty: John Constable was een beroemde Engelse landschapschilder wiens stijl gekenmerkt wordt door het romantisch realisme. hij was vooral geïnteresseerd in lichteffecten en wolkenluchten, zijn grote voorbeelden waren Jacob van Ruysdael en Claude Lorrain.
Over Claude Lorrain las ik eerder dit jaar al een geweldig boek: In het zwart van de spiegel van Peter Delpeut, ook hierin werd al een mooi beeld gegeven van het schitterende Engelse landschap in de omgeving van de rivier Wye.
Ik was het al van plan (maar een lockdown zette hier een streep door) om de tentoonstelling van Constable in het Teylers museum te gaan bezoeken, en dat wil ik nu helemaal! Hopelijk ga ik nog de kans krijgen, ik las al wel dat de tentoonstelling verlengd is tot 28 februari 2021, dus dat geeft nog een beetje hoop dat dit gaat lukken. 

Mening van de schrijver

Miranda: Hoewel de opvattingen van de schrijver natuurlijk niet samenvallen met de opvattingen van zijn personages laat de schrijver twee personages aan het woord p. 608:

(Adam Shockley, de Amerikaan tegen Patricia) “Ik geloof niet dat jij zo erg in de toekomst geïnteresseerd bent.” Waarop Patricia antwoordt: “Met zoveel geschiedenis om je heen in een plaats als deze denk ik dat het moeilijk is het verleden geen voorrang te verlenen.”

Later, op p. 616 gaat hij nog verder door de hele plaats (Salisbury) een museum te noemen. En dan verwoordt Patricia waarom Adam Shockley ongelijk heeft:

“Uiteindelijk bleek het helemaal geen museum te zijn, het rustige kathedraalplein niet, de drukke stad niet etc…. Het was allemaall nog even levend als op de eerste dag waarop het was gemaakt. Want oude vormen konden opnieuw worden gebruikt, middeleeuwse vormen en kleuren konden worden gerestaureerd en ook in Sarum konden nieuwe vormen worden gevonden. Al kwamen ze dan langzaam en bijna onzichtbaar, komen zouden ze omdat ze diep waren geworteld. Engeland was door twee verwoestende oorlogen geruïneerd. Maar hier, evenzeer als elders, zou de oude cultuur van Europa haar levenskrachtige bloemen weer doen uitbotten.”

Ik denk dat hier de mening van de schrijver is verwoord. Ook al omdat hij dit boek opdraagt

Aan hen die de Toren

Van Salisbury bouwden

En hen die nu proberen

Hem te redden.

De laatste ontdekkingen

Miranda: Soms haalt hedendaags onderzoek de schrijver in:

Het gedenkteken voor Aelgifu omdat ze zo dapper met haar broers heeft meegevochten.
(Het witte paard van Uffington, geoglief)

Het is blijkbaar nog steeds onduidelijk wat de betekenis hiervan is, maar inmiddels is wel duidelijk dat het paard veel ouder is en dus niets met Koning Alfred te maken heeft. Maar niettemin een mooi verhaal.

( schilderij: John Constable - View of Salisbury  / Salisbury cathedral from  the Bishop's grounds)

Onze bevindingen

Tea: Dit bijzonder rijke boek is echt een aanrader voor liefhebbers van historie in al zijn facetten.

Ik kan niet anders dan 5 sterren geven en sluit een (gedeeltelijke) herlezing niet uit.

Miranda: Al met al heb ik heel erg genoten van deze boeken. Ik heb veel inspiratie opgedaan om verder te lezen. Van Edward Rutherford heb ik Londen nog op stapel liggen, maar ik wil ook Parijs, New York en Rusland wel lezen.
Ook over de geschiedenis van Engeland/Groot Brittannië wil ik nog meer lezen: De Rozenoorlogen en ook de Kingsbridgeserie van Ken Follet.
Maar ik zou ook heel graag Engeland weer bezoeken en dan zou ik beslist naar Salisbury en Stonehenge willen in de hoop daar iets van de sfeer die het boek ademt te kunnen vangen.

Ik geef 4 sterren voor deze boeken. 

VM van Erp van Dijk: De vrees dat ik het boek in al die jaren meer credits had toegekend dan het eigenlijk verdiende, bleek ongegrond. Ik ben opnieuw gevallen voor de vertelkunst van Edward Rutherfurd en zijn vermogen om feiten en fictie zo naadloos met elkaar te verweven. Het zal ongetwijfeld meespelen dat ik zelf rond Stonehenge heb rondgelopen, door de straatjes van Salisbury heb gedwaald en de kathedraal heb bewonderd, maar het herlezen van ‘Sarum’ voelde werkelijk aan alsof ik als lezer onderdeel mocht zijn van deze boeiende tocht door de geschiedenis. ‘Sarum’ is en blijft één van mijn echte favorieten, met de daarbij behorende waardering van 5 sterren.

Hetty: Hoewel mijn bijdrage aan dit leesverslag gering is heb ik wel ontzettend genoten van dit mooie leerzame boek! Feit is echter dat wanneer je met vier personen hetzelfde boek leest er veel dezelfde of vergelijkbare bevindingen zijn, om nu alles wat de andere lezers al gezegd hebben te gaan herhalen vond ik niets toevoegen. Daarom heb ik me dit keer grotendeels beperkt tot het samenvoegen van alle stukjes.

De boeken van Edward Rutherfurd blijven interessant om te lezen, al is het inmiddels wel duidelijk dat hij hetzelfde 'trucje' in elk boek toepast; de opbouw en vormgeving van de verhalen is gelijk. Maar dit kun je hem niet kwalijk nemen want deze aanpak om een geschiedenis die zich afspeelt over een groot aantal eeuwen op een duidelijke manier te vertellen werkt absoluut.
Ik heb weer genoten van een dikke klepper van zijn hand en geef het boek 4 sterren.