Dat er verschillende stromingen zijn binnen bijvoorbeeld kunst en muziek is iets wat bij iedereen waarschijnlijk wel bekend is, maar dat er ook in de literatuur verschillende stromingen te ontdekken zijn is wellicht minder bekend. Literatuur onder de Loep zal daarom vanaf nu met enige regelmaat verschillende literaire stromingen onder de aandacht brengen. Vaak staan deze literaire stromingen niet op zichzelf maar zijn ze verwant aan kunststromingen, we zullen dit verband dan ook zeker gaan leggen.
De eerste stroming die we gaan bespreken is de nieuwe zakelijkheid, we doen dit in twee artikelen.

Tekst: Hetty en Tea
Banner: Anne Oerlemans

Ontstaan

De benaming Neue Sachlichkeit (nieuwe zakelijkheid ) vindt zijn oorsprong in de Duitse kunstwereld en werd voor het eerst gebruikt door Gustav Hartlaub in een brief aan verschillende kunstenaars:

Ich möchte im Herbst eine mittelgrosse Ausstellung von Gemälden und Graphik veranstalten, der man etwa den Titel geben könnte ‘Die neue Sachlichkeit’. Es liegt mir daran, repräsentative Werke derjenigen Künstler zu vereinigen, die in den letzten zehn Jahren weder impressionistisch abstrakt, weder rein sinnenhaft äusserlich noch rein konstruktiv innerlich gewesen sind. Diejenigen Künstler möchte ich zeigen, die der positiven greifbaren Wirklichkeit mit einem bekennerischen Zuge treu geblieben oder wieder treu geworden sind.
G.F. Hartlaub, Rundschreiben, 18 mei 1923, geciteerd in: Schmalenbach 1940; ook in Schmied 1969, 7.

In 1925 stelde deze arts en ornitholoog Gustav Hartlaub (directeur van museum Städtische Kunsthalle in Mannheim) de reizende tentoonstelling ‘Neue Sachlichkeit’ samen. De Duitse kunstenaars die hier exposeerden namen steeds meer afstand van de emotionele subjectiviteit van het expressionisme en ontwikkelden een schilderstijl die Hartlaub omschreef als ‘oprechtheid’ en ‘vakmanschap’.

Kunst

Kunstenaars als Max Beckmann, Otto Dix en George Grosz, die exposeerden op de tentoonstelling van Hartlaub, gaven hun modellen op een koude en afstandelijke manier weer. Ze gebruiken een scherpe en harde versie van het realisme om het groteske of amusante in zowel verschijning als persoonlijkheid weer te geven.

Sommige modellen waren vrienden van deze kunstenaars, vaak ook met vergelijkbare ideeën. Andere onderwerpen kwamen uit de minder sociaal geaccepteerde wereld van prostituees, nachtclubs en misdaadlocaties.

Imperfecties, littekens en lelijkheid worden niet verdoezeld en kwetsbaarheid wordt objectief weergegeven.
Een mooi voorbeeld hiervan is het portret dat Otto Dix maakte van journaliste Sylvia von Harden. Waar von Harden als journaliste de feiten, hoe onaantrekkelijk die soms ook zijn, verwoordt lijkt Dix de door haar zelf uitgesproken onaantrekkelijkheid aan ons op te willen dringen. De afbeelding werkt als een journalistieke foto die erop gericht is specifieke details weer te geven. De potentiële glamour van het cocktailglas wordt doorbroken door Dix’ accent op de opvallende ogen van von Harden en de onevenwichtige verhoudingen van haar lichaam. Haar lichaam is zo vervormd dat onflatteuze details, zoals de naar beneden gerolde kous, opzettelijk zichtbaar worden.

(Otto Dix – Porträt von der Journalistin Sylvia von Harden, 1926)

Meer werken van Otto Dix kun je hier bewonderen: https://youtu.be/-iE_vfoYA0Q

Ideologie

Een van de belangrijkste principes die centraal staan binnen de nieuwe zakelijkheid is de ideologie van het functionalisme. Er wordt gestreefd naar functionaliteit, dat wil zeggen het tegenhouden van elke overdaad. Deze elementen werden gezien als subjectief, terwijl de nieuw-zakelijke kunstenaars trachtten een zo groot mogelijke objectiviteit te bereiken

Kenmerkend voor de stijl zijn de emotieloze weergave van alledaagse onderwerpen en de voorkeur voor eenvoud, het idee dat de vorm van voorwerpen voor alles in overeenstemming dient te zijn met de functie.

De stroming manifesteerde zich naast de schilderkunst ook binnen de architectuur, film, fotografie en literatuur.

Literatuur

Carl Sternheim bracht de term Neue Sachlichkeit in de literatuur met zijn blijspel "Die Schule von Uznach oder Neue Sachlichkeit" (eerste opvoering op 21 september 1926 in het Deutsche Schauspielhaus Hamburg).

De literatuur van de nieuwe zakelijkheid  kenmerkt zich vooral door een koele, beschouwende houding van de verteller (als reactie op het pathos van het expressionisme). Verder doet de literatuur afstand van formele experimenten en krijgt eerder een documentair karakter. Zo genieten zowel reportages, gebaseerd op bewijsbare feiten, als kritische essays en op wetenschappelijke bronnen steunende historische romans de voorkeur.

De ter nieuwe zakelijkheid  is in de literatuur vooral van toepassing op het proza waarin de nadruk ligt op een strakke vormgeving en een zakelijke weergave van feiten en handelingen, met weglating van veel omschrijvende formuleringen (o.m. bijvoeglijke naamwoorden) die voor sfeertekening gebruikt worden. Over het algemeen ontstaat daardoor een versnelling.
Wat de inhoud betreft bestaat er een voorkeur voor moderne, technische, commerciële, politieke of sociale elementen. De stijl wordt gekenmerkt door korte zinsbouw, filmische overgangen, een strak prozaritme en wisselende, direct naast elkaar geplaatste beelden. Men spreekt in dit verband van een reportagestijl.

Bekende Duitse schrijvers uit de Neue Sachlichkeit zijn o.a. Bertholt Brecht, Irmgard Keun, Herman Hesse, Vicki Baum, Gabriele Tergit, Alfred Döblin en Hans Fallada. 

Drie voorbeelden 

Één van de romans die thuishoort in het genre is Käsebier verovert de Kurfürstendamm – Gabriele Tergit. Het is een sprankelend verhaal dat je meeneemt in de stroomversnelling van het Berlijn in de jaren ‘30. Tergit maakt gebruik van montagetechniek, dat is te zien aan de snelheid waarmee ze haar onderwerpen afwisselt, net alsof je een krant doorbladert of extremer naar een film zit te kijken. Deze manier van schrijven vergt alle aandacht om maar niets te missen, want anders dan in een krant is er wel degelijk samenhang tussen de stukjes informatie.

De stad Berlijn heeft naast de drie hoofdpersonages die werken op de hoofdredactie van de krant (op zich een prachtig decor binnen de context van het genre) een belangrijke rol. Op realistische wijze wordt de stad geportretteerd met al zijn mooie, minder mooie kanten en vooral ook zijn neiging tot verval. In dit citaat is verval te zien, maar ook één van de vele opsommingen en opschriften die samen met andere reclameteksten kenmerkend zijn voor de nieuwe zakelijkheid.

‘Voorbij het hart van de stad begon de dag om zes uur, nauwe binnenplaatsen, huizen vol mensen, vol naaimachines, vol geschaaf, gehamer en gestamp, vervallen huizen, van onder tot boven voorzien van schreeuwerige borden. Schoenwinkel, Kousenhandel, Broekencentrale, Kledingmagazijn.(blz.98)’

Ook Berlijn Alexanderplatz van Alfred Döblin valt te plaatsen binnen het genre van de nieuwe zakelijkheid. Deze bekende klassieker, in 1980 verfilmd door Rainer Werner Fassbinder, vertelt de lotgevallen van de net uit de gevangenis vrijgelaten Franz Biberkop. Verdwaasd loopt hij na vier jaar als vrij man rond in Berlijn en kijkt zijn ogen uit. Vol goede intenties gaat hij zijn nieuwe leven tegemoet, hij zal zijn leven beteren. Dat dit boek zich zo fantastisch laat verfilmen ligt niet in de laatste plaats aan Döbler, die Franz alle hoeken van Berlijn laat zien. Onfrisse buurten waarin prostitutie en de criminaliteit Franz verleiden tot wat hij juist niet meer wilde, vormen een geweldig filmisch decor. Ook in dit boek worden allerlei stukjes informatie gebruikt om de realiteit te benadrukken. Boek twee begint met wat er staat te gebeuren, ter illustratie worden er pictogrammen getoond met wat er allemaal komt kijken bij het besturen van een stad als Berlijn: Gezondheidszorg, Verkeer, Openbare Werken, Kunst en Onderwijs etc.

‘In het paradijs leefden eens twee mensen: Adam en Eva. Ze waren er neergezet door de Heer, die ook dieren en planten en hemel en aarde gemaakt had. En dit paradijs was de heerlijke Hof van Eden. Hier groeiden bloemen en bomen, dartelden dieren, en kwelde niemand een ander. De zon ging op en onder, de maan deed hetzelfde; in het paradijs was het de hele dag een en al blijheid.'

Laten we dus vrolijk beginnen. Laten we zingen en ons bewegen: met de handjes klap, klap, klap, met de voetjes stap, stap, stap, eenmaal op, eenmaal neer, omgekeerd, het loopt gesmeerd. Franz Biberkopf betreedt Berlijn.’

En niet te vergeten de in 1932 uitgekomen roman Wat nu, kleine man – Hans Fallada, waarin het lot van een ‘kleine man’ en zijn vrouw beschreven wordt tijdens de Weimarrepubliek. De malaise is schrijnend voelbaar voor kantoorbediende Pinneberg wanneer een pikante, bizarre verhaallijn vertelt over zijn ontslag. Maar daar is als rots in de branding zijn Engeltje, die tijdens de hele roman met haar vindingrijkheid, vertrouwen en liefde Pinneman tot steun zal blijven.

Over praktische zaken lopen de meningen van het stel uiteen. Engeltje weet wat ze nodig hebben, Pinneberg wil liever geen geld uitgeven:

‘‘En plotseling heel verschrikt: ‘Maar dan moet je dus vier pannen hebben!’
‘Ja, natuurlijk, dat moet ik ook,’ zegt ze trots. ‘Daar kom ik nog niet eens mee toe. Een braadpan moet ik ook nog hebben.’
‘Lieve hemel, en ik heb er maar één gekocht!’ Engeltje is onvermurwbaar: ‘Dan zullen we er nog vier bij moeten kopen.’’

In de drie voorbeelden van titels is een opmerkelijke overeenkomst te vinden: in alle drie boeken beginnen de hoofdstukken met een aankondiging wat er te wachten staat, dus die spanning hoef je als lezer niet meer te hebben. Het lijkt een beetje op een uitgebreide krantenkop, de essentie staat erin, de uitwerking vormt het verhaal.

Tot zover dit artikel waarin we het hebben over Duitsland, de volgende keer richten we onze blik op de nieuwe zakelijkheid  in Nederland en Vlaanderen. We kunnen alvast meedelen dat er een aantal bekenden langs zullen komen, maar er is ook aandacht voor minder bekende auteurs.

Welke boektitels kunnen zouden we nog kunnen toevoegen aan de drie hierboven genoemde?

Bronnen:
* Kunst in context – Wereldgeschiedenis van stromingen en bewegingen van Diane Fortenberry
* Nieuwe zakelijkheid op Wikipedia
* Nieuwe zakelijkheid op Digitale bibliotheek voor de Nederlandse Letteren
* Nieuwe zakelijkheid op Kunstgeschiedenis.jouwweb