De stroming 'nieuwe zakelijkheid 'bleef niet alleen beperkt tot Duitsland, maar waar deze stroming vooral in dat land op alle gebieden heel duidelijk af te bakenen is, is dat in Nederland een stuk lastiger. Toch gaan we proberen om een goed overzicht te geven van de nieuwe zakelijkheid in Nederland. Kunststromingen worden met een kleine letter geschreven, in sommige citaten staan hoofdletters, die zijn letterlijk overgenomen. 

Tekst Hetty en Tea
Banner Anne Oerlemans

Architectuur

Nieuwe zakelijkheid is ook terug te vinden binnen de Nederlandse architectuur. In Nederland beleefde de stroming haar hoogtepunt tijdens en na W.O. I. De nieuwe zakelijkheid is een reactie op vooral de jugendstil en het expressionisme, de stroming werd uitgedragen door architecten die lid waren van de verenigingen ‘Opbouw’ en ‘De 8’ zoals Oud, Dudok, Duiker, Berlage, van Loghem, Brinkman en Van der Vlugt. Deze architecten vonden hun inspiratie bij de  Nieuwe-Beelding-ideeën van Mondriaan en van Doesburg zoals die geformuleerd werden in De stijl (1918). Ze gingen op zoek naar een nieuwe, zuivere vormgeving die in de eerste plaats functioneel moest zijn en die zich onderscheidde door zijn strakke, rechte lijnen en een glad oppervlakte met eenkleurige vakverdelingen. Er werd gestreefd naar een heldere atmosfeer met evenwichtige verhoudingen. Vooral onder invloed van Rietveld en Berlage ging de beweging al spoedig over in het functionalisme.

Het nieuwe bouwen of functionalisme is een term die in de Nederlandse architectuurgeschiedenis tussen 1925 en 1940 gebruikt wordt maar nooit scherp is afgebakend van de nieuwe zakelijkheid. Het betreft hier dan ook niet zo zeer om een nieuwe bouwstijl, maar meer een nieuwe bouworganisatie, die tegemoet moest komen aan de eisen van het zich steeds maar groeiende aantal inwoners van Nederland.

"De architecten van het nieuwe bouwen hadden een groot geloof in de verworvenheden van de moderne tijd. De moderne techniek zou het mogelijk maken efficiënte en hygiënisch verantwoorde woningen, scholen, fabrieken en kantoren te bouwen. De ontwerper mocht zich in zijn werk niet laten leiden door een verlangen naar monumentaliteit, maar uitsluitend door eisen van doelmatigheid. Uitgangspunt was de functie van het gebouw; grondige analyse van de ontwerpopdracht en de daaruit voortvloeiende keuze van destijds nieuwe bouwmaterialen (als gewapend beton, geprefabriceerde panelen en staal) leverden als het ware vanzelf de juiste vorm op. De architecten van het nieuwe bouwen verzetten zich sterk tegen het gebruik van ornamenten; verantwoord materiaalgebruik en goede bruikbaarheid van gebouwen was voor hen essentieel en tevens een vorm van schoonheid."

De denkbeelden en ontwerpen van de nieuw zakelijke architecten moeten de jongere schrijvers in hun streven naar vernieuwing van het proza hebben aangesproken, waardoor ook zij op zoek gingen naar een sobere weergave ontdaan van al zijn overbodige toevoegingen.

Kunst

Binnen de schilderkunst zijn er drie stromingen te onderscheiden die vaak tot de nieuwe zakelijkheid gerekend worden: verisme, classicisme en het magisch realisme.
Het magisch realisme was een stroming die zich ook in Nederland manifesteerde. De naam werd bedacht door Franz Roh. Hoewel deze schilderstijl ook wel gezien kan worden als een aparte richting heeft zij duidelijk haar oorsprong in de nieuwe zakelijkheid. Magisch-realistische schilders proberen net als classicisten een technische perfectie te bereiken maar voeren tegelijkertijd surrealistische, soms dreigende elementen in. De bekendste Nederlandse magisch realistische schilders zijn Carel Willink, Pyke Koch, en Dick Ket. Hun werk heeft echter wel een geheimzinnigheid die in de schilderkunst van de nieuwe zakelijkheid ontbreekt.

Dat alles neemt niet weg dat vier jaar na de Mannheimse tentoonstelling waarmee alles in Duitsland begon, in mei 1929, door de groep ‘De Onafhankelijken’ een expositie aan schilderwerk van de Duitse Neue Sachlichkeit gewijd werd. In de inleiding bij de catalogus schreef Kasper Niehaus:

“De ‘nieuwe zakelijkheid’ is een kunst, die hoewel zij tot voor korten tijd nog geen naam droeg, ook hier te lande reeds tot eene werkelijkheid was geworden voordat zij uit Duitschland tot ons kwam [...] De kunst der nieuwe zakelijkheid wordt ook wel aangeduid als post-expressionisme, - welke naam haar volgens tijdsorde rangschikt -, als magisch of ideaal realisme en als vérisme en néo-classicisme, die elk slechts een deel der beweging benoemen.”
K. Niehaus, ‘De kunst der Nieuwe Zakelijkheid’, in: Neue Sachlichkeit, 47 reproducties naar werken van de Duitsche groep No 1, Amsterdam 1929.

Het surrealisme wordt ook wel gezien als de schilderkundige aanduiding van wat de nieuwe zakelijkheid is in de letterkunde, ze komen voort uit hetzelfde beginsel.
Verder worden er vaak overeenkomsten genoemd tussen de magisch realistische schilder Willink en de schrijver Bordewijk. Het werk van Bordewijk bevat, net als de schilderijen van Willink, ook niet enkel de zuiver nieuw zakelijke kenmerken maar hij geeft de dingen een speciale bezieling mee, juist door zijn zakelijke visie.

Nederland volgt Duitsland

De Nederlandse literatuur van de jaren twintig wijkt in zoverre van de Duitse af, dat het expressionisme hier pas opkomt wanneer het in Duitsland al weer is gemarginaliseerd door de Nieuwe Zakelijkheid. De tijd die verstrijkt tussen het doordringen van het expressionisme en de receptie van de Nieuwe Zakelijkheid is relatief zo kort, dat er nog veel gemakkelijker dan in Duitsland al het geval is, een synthese kan plaatsvinden.

Na het midden van de jaren dertig is de nieuwe zakelijkheid nagenoeg uit het centrum van de Nederlandse literatuur en dus ook uit de aandacht van de literatuurkritiek verdwenen. Deze marginalisering heeft zich geleidelijk voltrokken. In Duitsland daarentegen is er sprake van een veel abrupter einde. De als ‘asfaltliteratuur’ aangemerkte boeken van Brecht, Döblin en Kästner zijn kort na de nationaal-socialistische machtsgreep van 30 januari 1933 in het openbaar verbrand. Veel schrijvers verdwijnen in concentratiekampen, gaan in ballingschap, of verkiezen ‘innere Emigration’. Bij ons is het voorlopig zo ver nog niet, maar het muilkorven van een literatuur die voor Nederlandse auteurs jarenlang de functie van voorbeeld heeft gehad, zal zeker niet als een stimulerende gebeurtenis zijn ervaren.’

Dit citaat komt uit Nieuwe zakelijkheid - Jaap Goedegebuure. Voor wie op zoek is naar een goed leesbaar en zeer informatief boekje is dit echt een aanrader.

Film en literatuur

Door Russische cineasten als Eisenstein en Poedovkin krijgt de film in de jaren ‘20 voet aan de grond in West-Europa. Werd film tot die tijd vooral gezien als kermisvermaak, nu ontdekken kunstenaars een manier om opvolging van beelden te gebruiken als expressiemiddel. Door te experimenteren met technieken als ritme, montage, beeldrijm en contrast ontwikkelt zich het ‘compositieprincipe’. Menno ter Braak (oprichter literair tijdschrift Forum) besteedde hieraan aandacht en ook Constant Van Wessen (redacteur van Het Getij en De Vrije Bladen) zag het belang van het nieuwe medium van de avantgardistische film voor de vernieuwing van het proza.

Engagement

Op zoek naar de wortels van de nieuwe zakelijkheid wordt onder anderen verwezen naar Ilja Ehrenburg. Een citaat uit een stuk door Hans Anten:

Geen verzinsels maar feiten in proza waaruit maatschappelijk engagement spreekt, verlangde Donker (Nicolaas Anthonie Donkersloot) van de schrijver. Van de buitenlandse voorbeelden die hij de Nederlandse auteur ter navolging voorlegt, is de invloed van Ehrenburgs nieuw zakelijke ‘industrieroman’ 10 P.K. Het leven der auto's het grootst geweest. (dbnl)

Het maatschappelijk engagement is één van de kenmerken van nieuwe zakelijkheid en komt als reactie op de euforie na revolutiejaren 1917, 1918. De economische crisis van 1923 dwong kunstenaars en intellectuelen tot meer realisme, maar dit hoeft niet te betekenen dat er geen politiek en sociaal engagement nodig is. Om het ingewikkeld te maken: ook hier vinden we meerdere meningen en stromingen. Er kwam kritiek op dit realisme zonder politiek engagement waardoor ‘massacultuur’ kon ontstaan en om de lijn nog verder door te trekken zou Hitler in 1933 zodoende makkelijker naar de macht hebben kunnen grijpen. Maar we houden het nu bij Nederland/Vlaanderen en zoeken naar auteurs die zo veel mogelijk voldoen aan de kenmerken van nieuwe zakelijkheid.

Literatuur

M. Revis

Een vandaag de dag bijna vergeten schrijver wiens oeuvre bij uitstek de literaire stroming nieuwe zakelijkheid vertegenwoordigt is M. Revis (pseudoniem van Willem Visser 1904-1973). Revis is een schrijver die ook tot ver na W.O. II de principes van de nieuwe zakelijkheid in zijn romans blijft toepassen waar andere schrijvers deze stroming alweer achter zich gelaten hebben.

8.100.000m3 zand

De literaire loopbaan van Revis begon in 1932 met het uitbrengen van de roman 8.100.000m3 zand.
"In deze roman wordt expliciet stelling genomen tegen de ouderwetse mooischrijverij door een aantal ‘romantische’ natuurimpressies van de Ardennen op te nemen, geschreven in een ‘fraaien stijl’ door een journalist die ‘een epigoon van het naturalisme’ is en zich een ‘ware Zola’ voelt." (Hans Anten) Revis, als verteller, reageert dan op een stilistisch contrasterende wijze als volgt:

“Hij keek zoo gespannen naar de werkelijkheid, dat hij haar niet meer zag. (…) Hij begreep de Ardennen niet. De Ardennen zijn: Belgische keien voor straten, 100, 1000, 10.000”

De verteller lijkt te beseffen dat hij zijn karakters soms op een te subjectieve manier neerzet en lijkt zichzelf dan ook tot orde te willen roepen na deze afdwaling om vervolgens weer terug te keren naar de zakelijke en nuchtere beschrijving die hij voor ogen had. Zo ook in het volgende citaat: 

“Suzanna en Kees van Dool kregen elkander lief, eenvoudigweg lief, en het was een liefde voor het leven, die zoo hecht woont in je hart als je eigen vleesch je lichaam is. Meer, o lezer, zal ik hierover niet zeggen, want de titel van dit geschrift luidt: 8.100.00 M3 zand.”

Dit is iets waardoor Revis zich weet te onderscheiden van de andere nieuw zakelijke schrijvers: "de evocatieve kracht van zijn taal in sommige poëtisch-beschrijvende passages". Ze vormen een tegenwicht voor de grote hoeveelheid droge informatieve mededelingen, een stijlkenmerk dat ook in latere romans en novelles door hem toegepast zal worden.

Valse meesters

In zijn novelle Valse meesters uit 1948 beschrijft Revis een gebeurtenis: oplichting door middel van valse schilderijen. De Amsterdamse schilder Bolk is geboren met het vermogen om schilderijen prefect na te maken, hij heeft de bijzondere aanleg om technieken van anderen perfect te imiteren. Dit kopiëren doet hij echter vooral uit geldzucht: valse schilderijen leveren veel geld op, want ‘de wereld koopt een naam en geen schilderij’, de naam van een bekende kunstenaar lijkt belangrijker te zijn dan een werkelijk goed schilderij.

“…En achter hem straalt Manet zijn kleuren uit en tovert met glansen en kaatsingen van licht tot zelfs door de schaduwen heen en dwingt tot het zien van dingen, die er niet zijn. Maar Oltkamp (zakenpartner van Bolk) neemt ze niet waar. Manet, Degas, Van Gogh, drie namen, drie begrippen, gelijk Philips, Koninklijke olie, Amsterdam Rubber.”

Revis past hier (en op vele ander plekken in de novelle) bewust een hele sterke omslag toe van mooi beschrijvend (de kunst) naar kil en zakelijk. Het mooie wordt niet opgemerkt maar dient enkel als middel om veel geld te verdienen en te tonen dat men van goede huize komt.

“Het werk van de huisschilders, die hij in dienst heeft, brengt minder op dan dat van de kunstschilders, soms al bij hun leven, maar meestal na hun dood; dit waardeverschil is het enige onderscheid. Verf is verf, met of zonder filosofie.”

In de gehele novelle wordt nuchter tegen het vervalsen van schilderijen aangekeken en voorbijgegaan aan de schoonheid van de kunstwerken. Zonder schroom worden de beste technieken prijsgegeven, zowel voor het vervaardigen als voor het verhandelen van de imitaties. De novelle is hierdoor zakelijk van toon en doorspekt met geldbedragen die voor de imitaties gevraagd kunnen worden.
Feiten, cijfers en beschrijvingen van manoeuvres in de handels- en geldwereld spelen een belangrijke rol in het werk van M. Revis. Zijn fascinatie voor het maatschappelijk-economisch leven enerzijds, en zijn protest tegen sociale misstanden anderzijds, maken hem tot een opmerkelijk auteur.

Zowel de fictionele als de historische personages die in deze novelle, maar ook in andere boeken van Revis, voorkomen zijn typen en worden uitsluitend getekend in hun relatie tot het ding, dat op magisch-realistische wijze bezield lijkt en een eigen leven leidt. Onder andere door het gebruik van de omgekeerde metafoor mens-machine krijgt Revis' proza een dimensie die eerder magisch dan zakelijk is.

Ferdinand Bordewijk

Over de indeling van het werk van Ferdinand Bordewijk is zoveel geschreven dat zijn romans niet eenduidig gerekend kunnen worden tot nieuwe zakelijkheid. Neem vooral ook even een kijkje op dit artikel over Bordewijk. Toch heeft zijn werk kenmerken van dit genre; Knorrende Beesten is een roman waarin auto’s menselijke eigenschappen krijgen.

‘In een rustige kudde stonden zij naast elkaar. Zij sloten de kleine parkeerogen. Zij sliepen, gelijk de kleine beesten. Maar zij vormden een kudde afzonderlijk door edeler bouw, door rijkere glans op hun donkere huid. Hun spiegelglas glansde donker als heel diep, heel helder avondwater. Een enkele gaf door gedurfd lakwerk een hoger noot. Hun eigenaars zochten verstrooiing op de parade, in de bars en de danspaleisjes, de bizarre mengdranken, het vlijmen van de muziek.’

Bint

Naar voorbeelden van het gebruik van metaforen in Bint hoeft de lezer niet lang te zoeken. De novelle gaat over een leraar, De Bree, die een klas onder zijn hoede krijgt, hij was gewaarschuwd door directeur Bint:

‘De Bree ging rustig langzaam de acht gesleten treden af. Hij verwerkte, maar liet niets merken. Hij betrad de klas genaamd 4D. Hij voelde snel, want hij had fantasie. Hij voelde dit aan als een hel, als de hel. Hij betrad de hel.’

Blokken

Blokken is een zeer beknopt verhaal van 43 pagina’s over een totalitaire heilstaat. De stijl is zakelijk, maar wordt niet tot de zuivere nieuwe zakelijkheid gerekend onder meer omdat de journalistieke manier van schrijven ontbreekt. Blokken neigt meer naar het constructivisme.

‘De gebouwen muurden op in soortgelijke kleuren, in de woonkwadraten vier, vijf ramen hoog, in de arbeidskwadraten lager. De straten waren nimmer lang, en aan hun einde onveranderlijk door bouwblokken afgedekt. In het spel tussen ruimte en beslotenheid won de laatste. Aan alle zijden stond de stad op om de voetganger.’

Willem Elsschot

Ook Willem Elsschot werd beïnvloed door de nieuwe zakelijkheid. In Kaas (1933) vinden we een passage waarin zowel zijn bondige stijl als de reclameboodschap (Elsschot was zelf reclameman) te zien is. Laarmans bedacht zojuist de slogan General Antwerp Feeding Products Association

'Eureka! De beginletters vormen Gafpa, een echt slagwoord. Koop liever uw kaas bij de Gafpa, mijnheer.'

Voor de liefhebbers van Elsschot is dit artikel beslist aan te bevelen en wie nog twijfelt wordt hier vast over de streep getrokken.

Tot zover deze aflevering van nieuwe zakelijkheid. We kunnen concluderen dat deze stroming veel wijdvertakter is dan de naam zou vermoeden. Het graven naar ontstaan van de stroming maakt duidelijk dat er nog veel op te zoeken valt voor de liefhebber van dit genre. Deze artikelen zijn bedoeld als leidraad en het uitlokken van discussie over welke boeken wel of juist niet bij het genre horen. We horen graag van jullie welke boeken ontbreken aan de bovengenoemde titels. En we zijn ook benieuwd of het genre je aanspreekt of juist niet.

Tot een volgende literatuurstroming!

Verder lezen, kijken, luisteren?

* Van realisme naar zakelijkheid(1982)  Hans Anten (met dank aan Cies) 
* Video over Revis en Ehrenburg

Bronnen:

* Van realisme naar zakelijkheid door Hans Anten
* Neue Sachlichkeit op Kunstbus
* Nieuwe zakelijkheid op Wikipedia
* Affiche film Pantserkruiser Potjomkin
* M. Revis op Wikipedia
* Hans Anten over De bezielde zakelijkheid van M. Revis
* Martha K. de Bruin over 8.100.000m3 zand