In deel twee van de literaire stroming realisme gaan we naar Rusland, Duitsland en Engeland om te ontdekken welke sporen het realisme daar heeft nagelaten. In het eerste deel kwamen Frankrijk, Nederland en Vlaanderen aan bod, de meeste aandacht ging uit naar Frankrijk omdat daar de wortels liggen van het realisme. Ook nu weer geen volledige studie, maar een representatie van wat er zoal te vinden is. 

Tekst: Tea en Hetty
Redactie: Ine
Banner: Hetty

Literatuur

Het realisme kwam in de periode van 1840 tot 1890 tot bloei in Rusland. De belangrijkste schrijvers uit de ‘Russische gouden eeuw van de literatuur’ kunnen onder zijn noemer worden geschaard, denk aan: Lermontov, Gogol, Dostojevski, Toergenjev, Tolstoj en Tsjechov.

Vissarion Belinksi (1811-1847) wordt als vader van het Russisch realisme gezien, in zijn ogen heeft de literatuur een duidelijke taak:

‘...deze taak is niet het bieden van verstrooiing of het bevestigen van de lezer in alles wat hij toch al dacht, maar het beschrijven van het ‘echte’ leven in al zijn naakte, verschrikkelijke waarheid’. bron

Dat echte leven zag Belinski vooral in het kommervolle bestaan van de laagste klassen van de samenleving. Belinski geloofde sterk in vooruitgang, zowel in de maatschappij als in de literatuur, hierdoor kan hij gerekend worden tot de westerlingen die in die tijd tegenover de slavofielen stonden. Literatuur moest in zijn ogen een zekere sociale boodschap bevatten en hierdoor confronterend zijn, de lezer moest wakker geschud worden.

De verandering in de Russische literatuur begon met Lermontov en Gogol en werd gevolgd door vele andere, nog altijd bekende, schrijvers die profiteerden van de verminderde censuur, en inspiratie vonden in Belinski. bron bron

Tolstoj

Lev Tolstoj (1828-1910) wordt vaak beschouwd als Ruslands meest vermaarde schrijver, twee van zijn realistische werken zijn wereldberoemd geworden: Oorlog en vrede en Anna Karenina.

Oorlog en vrede is een grootse weergave van Rusland tijdens de napoleonistische oorlogen en beschrijft het leven van een twaalftal hoofdpersonen, hun leven wordt vervlochten met de historische gebeurtenissen. Talrijke politieke en militaire gebeurtenissen worden verweven met het alledaagse Russische leven (van vooral de adel). Het thema van dit boek is dan ook dat de geschiedenis niet wordt gemaakt door veldheren en politici maar door de gewone mensen die hun werk doen. Het realistische karakter wordt versterkt doordat citaten uit oorlogsberichten, brieven en officiële documenten in het boek zijn opgenomen.

Anna Karenina (1877) beschrijft het leven van een vrouw die getrouwd is met een saaie ambtenaar en verliefd wordt op een jonge officier. Ze kan niet kiezen tussen haar minnaar en haar maatschappelijke positie en kind. Als de officier zich van haar afwendt ziet ze geen andere uitweg dan het plegen van zelfmoord door zichzelf voor een aanstormende trein te werpen. Hiermee is de cirkel rond want het boek begint met Anna die getuige is van een treinongeval. Naast een psychologisch drama is het boek ook een sociaal drama omdat het een aanval bevat tegen een samenleving die gevoelens verstikt in een keurslijf van conventies en regels over hoe je je behoort te gedragen. bron

Dostojevski

Op het eerste gezicht zijn de romans van Fjodor Dostojevski (1821-1881) sensationele misdaadromans waarin een chaotische wereld wordt geschetst van hoeren, pooiers en moordenaars, maar ook van heiligen en hervormers. Zijn boeken zijn geschreven in een typerende gehaaste stijl met veel nadruk en herhalingen. In de diepere laag vindt de oplettende lezer echter een psychologische roman waarin het menselijk kwaad centraal staat. Veel van zijn belangrijkste personages lijden en worden vernederd vanwege hun hartstocht.
In zijn eerste grote roman Misdaad en straf (1866), die gaat over de psychologie van het kwaad, pleegt een student een moord om uit te vinden of hij tot zoiets in staat is. Hij houdt er een theorie op na dat slechts gewone mensen zich aan wet en moraal moeten houden, maar dat ‘buitengewone’ mensen daarboven staan. In een Siberisch dwangarbeiderskamp komt hij echter tot het inzicht dat zijn overtuiging niet juist was en komt hij geestelijk tot een nieuw leven.

Dostojevski ging heel anders te werk dan bijvoorbeeld de eerder besproken Fransman Gustave Flaubert. Dostojevski was meer gespitst op exceptionele feiten die kenmerkend waren voor alternatieve wijzen van leven en die in zijn ogen de toekomst voorafschaduwden. Hij probeerde op de consequenties van die alternatieve vormen van denken en doen te anticiperen.
Zelf zegt hij hier over:

‘Ik heb mijn eigen kijk op het realisme, en wat de meeste mensen geneigd zijn fantastisch en exceptioneel te noemen, is voor mij soms de essentie van de realiteit.’

Een ander verschil met Flaubert is dat de verteller bij Dostojevski vaak blijk geeft van betrokkenheid bij het intellectuele en meer nog bij het emotionele standpunt van de personages. Die betrokkenheid kan zo ver gaan dat de verteller zich bijna volledig verplaatst in het perspectief van de personages. Tegelijkertijd wordt die betrokkenheid van de verteller ook net zo snel weer verbroken door het geven van verklarende, corrigerende, evaluatieve en onderzoekende opmerkingen over de innerlijke toestand en de bedoelingen van een personage en over de toekomstige gevolgen hiervan. Centraal in Dostojevski’s verbeelding van de menselijke realiteit staat de complexiteit van het menselijk denken, van emoties en in het bijzonder gedragingen gebaseerd op filosofische en religieuze of ideologische motieven. Waar Flaubert in zijn verhalen een groot tijdsbestek laat zien, beslaat een verhaal bij Dostojevski vaak slechts enkele dagen. bron bron

Lees hier meer over de boeiende verschillen tussen de twee realisten Dostojevski en Flaubert: Twee vormen van realisme; Flaubert en Dostojevski

Bekijk hier een interessante documentaire over Dostojevski: Dostojevski discovered

Peredvizhiniki

Peredvizhiniki is een geuzennaam voor een groep kunstenaars die rond 1870 de Russische kunstwereld op zijn kop zet en betekent zwervers of (rond)trekkers. De kunstenaars zochten samenwerking in reactie op het strenge regime van de keizerlijke kunstacademie in St. Petersburg waarin alles van hogerhand bepaald werd. Ze zijn op zoek naar onafhankelijkheid en de vrijheid om te maken wat zij willen. Ze wensen niet langer te schilderen naar Westerse voorbeelden; waarom zouden zij nog langer Romeinse landschappen en klassieke schoonheden moeten weergeven als de eigen omgeving, mensen en tijd zoveel interessants en belangrijks te bieden had? Deze groep kunstenaars organiseert de eerste reizende tentoonstelling door heel Rusland en wist hierdoor een groter publiek te bereiken dan ooit. Tot de Peredvizhiniki behoorden o.a. Ilya Repin, Valentin Serov, Vladimir Makovski en Arkhip Kuindzhi.

Afbeelding: Wolgaslepers van Ilya Repin

In de 19e eeuw zijn er grote verschillen tussen rijk en arm in Rusland, de Peredvizhiniki kozen er bewust voor om het leven van de eenvoudige Rus te verheffen tot kunst. Ze schilderden de gewone Rus op realistische wijze en schuwden hierbij onderwerpen als armoede, sociaal onrecht en honger niet. Ook blazen ze de portretkunst nieuw leven in, hiervoor gebruiken ze modellen uit alle lagen van de bevolking, van eenvoudige arbeiders tot culturele helden als Tolstoj. Vernieuwend aan deze portretten was dat er niet enkel meer gestreefd werd naar een zo goed mogelijke uiterlijke gelijkenis maar dat er geprobeerd werd de ziel van het model te doorgronden.

Het schilderen van de grandeur van het Russische landschap, de eigen geschiedenis en de volksverhalen maakt de Rus trots op zijn eigen land en deze realistische benadering was een wapen in de strijd voor maatschappelijke hervormingen. bron bron

• Meer weten over de Peredvizhniki en het schilderij Wolgaslepers? Bekijk dan deze documentaire: Russisch realisme
• Boek: Peredvizhniki - Russisch realisme rond Repin 1870-1900

Literatuur

In Duitsland wordt realisme aangeduid als Poetischer Realismus, Poëtisch realisme (1850-1890). Theodor Fontane (1819-1898) is een van de grootste Duitse realistische auteurs, van hem is het volgende citaat:

‘… die Welt ist des Spekulierens müde und verlangt nach jener ‘frischen grünen Weide’, die so nah lag und doch so fern.’

‘… de wereld is het speculeren moe en verlangt naar frisse groene weiden, die binnen handbereik lagen, maar toch zo ver verwijderd.’

(Theodor Fontane in: Unsere lyrische und epische Poesie seit 1848.) 

Verlangen lijkt in eerste instantie niet zo goed te passen bij het realisme, de term doet eerder aan de romantiek denken. Schrijvers als Theodor Fontane (1819 – 1898) zagen het moderne realisme echter als veel meer dan het platte weergeven van de ellende in de maatschappij. Zij wilden de wereld niet veranderen, hun doel was het individu in de maatschappij te inventariseren en doorgronden. Ze streefden, verlangden naar een getrouwe weergave van de werkelijkheid zonder een ideaalbeeld van de wereld. De benodigde kennis van de werkelijkheid kwam uit journalistieke hoek, realisme was aanvankelijk een scheldwoord, voor de werkelijkheid heb je immers geen fantasie nodig.

De mislukte burgerlijke revolutie van 1848 werd door de realisten aangegrepen als een kans om anders naar de maatschappij te kijken. Er was weliswaar sprake van een nieuwe tijd met al zijn nieuwe ontdekkingen en economische groei maar de onzekerheid, die gepaard ging met het verlies van oude waarden en tradities, vroeg om gepaste, realistische terughoudendheid. bron

Theodor Fontane

‘Het eerste hoofdstuk is altijd het belangrijkste en in het eerste hoofdstuk de eerste bladzijde, bijna de eerste regel. (…) Voor een goede opbouw moet op de eerste bladzijde het geheel in kiem aanwezig zijn.’ (Vert. JK.) Citaat van Theodor Fontane bron

Effi Briest werd besproken in Het klassieker-genootschap, een van de lezers schrijft

‘Wanneer je na het lezen van een boek nog eens begint met hoofdstuk 1 kan het niet anders dat de tekst een totaal andere betekenis krijgt. Zo ook met deze roman. Nog amper bekomen van de verpletterende leeservaring komt de openingsalinea als een meer dan welkome aanvulling op de net gelezen totale tekst. De zonnewijzer, de schaduw en de zon waarmee geopend wordt komen aan het eind van het boek terug.’

In Effi Briest worden op het oog banale thema’s aangesneden, een jonge vrouw treedt in een gearrangeerd huwelijk, maar is niet gelukkig. Een affaire met een baron (over de precieze aard van de verhouding wordt niet uitgeweid) bezorgt haar afleiding. Conventies laten Effi koud, haar keuzes leiden uiteindelijk tot een drama en laten een realistisch tijdsbeeld zien van de mores in Pruisen. De roman werd in 1974 verfilmd door Fassbinder. bron

Theodor Storm

Een andere realistische auteur en dichter is Theodor Storm (1817-1888), wiens werk een melancholieke toon heeft. Het verlangen naar geluk botst vaak met de werkelijkheid en het was filosoof Arthur Schopenhauer (1788-1860) waartoe realistische auteurs zich aangetrokken voelden. Schimmelreiter is een van Storms mooiste werken

‘In de Schimmelreiter, Storms laatste novelle, vertelt hij het verhaal van de arme boerenzoon Hauke Haien, die zich op weet te werken tot dijkgraaf. Hij maakt zich sterk voor de ontwikkeling van een achtergebleven gebied. Hij pleit voor technische vooruitgang en een nieuwe manier van het bouwen van dijken. Daarmee joeg hij de conservatieve bevolking tegen zich in het harnas. Tijdens een stormvloed breekt de oude dijk door en komen Haien en zijn familie om het leven.

In de raamvertelling wordt de hoofdpersoon als held geëerd. De schoolmeester, die zijn leerlingen dit verhaal op heel spannende wijze weet te vertellen, prijst de inzet, de kennis en het geloof in de vooruitgang van de hoofdpersoon Hauke Haien.’ bron

Max und Moritz: het eerste moderne stripverhaal

Max und Moritz van Wilhelm Busch* (1832 – 1908) staat aan de wieg van het Amerikaanse stripverhaal en later van de tekenfilm. De strip verscheen eerst in het tijdschrift Fliegende Blätter en later, vanaf 1865 ook in boekvorm. De strip werd tijdens zijn reis door Europa ontdekt door de Amerikaanse krantenmagnaat William Randolph Hearst. Het concept, met als aanpassing de tekstballonnen, nam hij over waarmee het eerste stripverhaal Katzenjammer Kids een feit was. Het verhaal werd bedacht in 1893 en groeide uit tot de langstlopende stripreeks. bron

Schilderkunst

De invloed van de Fransman Courbet werd in Duitsland het sterkst gevoeld. Een groep jonge prominente Duitse realisten, waaronder Adolph von Menzel, Wilhelm Leibl, Wilhelm Trübner en Max Liebermann, kreeg in 1869 de kans om Courbet te ontmoeten toen hij München bezocht om zijn werken tentoon te stellen en zijn manier van schilderen naar de natuur te demonstreren.

In de periode van 1833 tot 1890 maakte Duitsland een snelle industriële ontwikkeling en groei door. De burgerij, die zich in de jaren ’50 teleurgesteld uit de politiek teruggetrokken had, raakte enthousiast over de nieuwe ontwikkelingen op het gebied van industrie en techniek. Ook vonden steeds meer mensen werk in de fabrieken. De kunstenaar Adolph von Menzel (1815-1905) schetste in zijn schilderijen tamelijk precies de toenmalige ontwikkelingen in de maatschappij. Op het schilderij ‘Het vertrek van koning Willem I naar het leger’ neemt de koning geen centrale plaats meer in, maar is hij slechts een van de vele burgers. De snelle economische ontwikkelingen hadden natuurlijk ook een keerzijde: naast de chique boulevards en mooie woningen voor de gegoede burgerij ontstonden er ook wijken met woningen waar arbeiders als in kazernes opeengepakt in donkere ruimtes leefden, de zogenaamde Miesekasernen. bron

Adolph von Menzel

Das Eisenwalzwerk (1875) werd geschilderd door Adolph von Menzel (1815-1905). Dat dit een voorbeeld is van een realistisch schilderij is duidelijk, de hele dynamiek van het werk in de fabriek komt tot uiting in deze indrukwekkende voorstelling. Het is te bewonderen in de Alte Nationalgalerie in Berlijn waar kunst van de negentiende eeuw te zien is.

Meer over dit schilderij is hier te lezen.

Afbeelding Eisenwalzwerk Adolph Menzel

Literatuur

In Engeland valt de realistische periode samen met de victoriaanse tijd, Victoria’s Realism.

Charles Dickens

Een van de grootste realistische schrijvers was Charles Dickens (1812-1870). Dat hij zijn sociale thema’s zo goed kon uitwerken in zijn romans was niet alleen te danken aan zijn schrijverstalent, maar ook aan de ervaringen uit z’n jeugd. Dickens’ vader zat wegens schulden een korte periode in de gevangenis en de 12-jarige Charles had toen een tijdelijk baantje in een Londense fabriek waar hij aan den lijve ondervond hoe het is om arm te zijn en als kind onder erbarmelijke omstandigheden te moeten werken. Deze ervaringen, samen met zijn betrekking als parlementsverslaggever en ander journalistiek werk, gaven hem voldoende stof voor een groot aantal romans. Zijn werk verscheen regelmatig als feuilleton in de krant. Great Expectations (1861) werd al snel zo populair dat het uitgegeven werd als roman, lezers uit de middenklasse konden zich voor het eerst inleven in de personages. Andere voorbeelden van Dickens’ realistische romans zijn Oliver Twist (1837-1839) en The Pickwick Papers (1836)

‘Oliver Twist combineert een grimmige kijk op de destijds hedendaagse wereld en satire om zo een beeld te schetsen van het 19e-eeuwse Engeland. Armoede en vooral de slechte sociale voorzieningen voor arme mensen worden sterk aan de kaak gesteld in het boek. Verder speelt criminaliteit een grote rol in het boek. Vooral Sikes geldt als een van de wreedste personages die Dickens ooit heeft bedacht voor zijn verhalen.’ bron

Afbeelding: The empty chair door Luke Fildes

De vrouwen

Vrouwen schreven ook, maar niet allemaal onder hun eigen naam. Mary Evans (1819-1890) schreef onder de naam George Eliot en Charlotte Brontë gebruikte de naam Currer Bell. Deze schrijfsters wilden daarmee voorkomen dat hun werk niet serieus genomen zou worden. 

Het gaf in de victoriaanse tijd geen pas om als vrouw te schrijven over wetenschap of over sterke gevoelens. Precies deze onderwerpen zijn, naast de sociale structuren, de belangrijkste thema's in Middlemarch van George Eliot. In het boek maakt de auteur veelvuldig gebruik van autobiografische elementen. Mede dankzij haar scherpe observatievermogen weet ze talloze personages te creëren die heel natuurlijk met elkaar verweven worden. Het was een intelligente vrouw met brede interesse voor en kennis van de letterkunde, geometrie, filosofie, scheikunde, geschiedenis en theologie. Ook politiek had haar aandacht en vooral de hervorming van de kieswet krijgt een plaats in het boek.

Dit boek is een mooi voorbeeld van een realistische roman. De werkelijkheid wordt zo authentiek mogelijk weergegeven. Bijzonder gedetailleerd worden de motieven en gedachten van vooral de hoofdpersonages beschreven, de minder uitgesproken karakters kleuren het verhaal. Dat Eliot het leven in Middlemarch zo realistisch kan beschrijven komt doordat zij zelf regelmatig op pad ging en het landschap en de levenswijze van de gewone man leerde kennen. Middlemarch (1871-1872) prijkt op nummer 21 van de lijst met de beste boeken uit het Engelse taalgebied.  

Schilderkunst

Wie kijkt naar het realisme in de Engelse schilderkunst komt al snel uit bij twee meesters in portretten van de armoede; Luke Fildes en Frank Holl. Zij schilderden de ellende, de werkloosheid, ziekte en dood van de onderklasse in de eerste halve eeuw na de industriële revolutie. Ze schuwden niet om ook de lange rijen mensen, wachtend op de bedeling, weer te geven of gezinnen die bericht ontvingen over het verongelukken van een familielid in de mijnen, zelfs een vrouw die haar doodgeboren kind ten grave draagt was geen taboe.

Sommige van de schilderijen veroorzaakten destijds opschudding omdat de tegenstelling tussen arm en rijk wel heel nadrukkelijk werd verbeeld. Enkele critici vonden dat het geen pas gaf om dergelijke ‘lelijke’ onderwerpen in de kunst te laten zien. Er waren ook positieve reacties waarin vooral het pittoreske en het overbrengen van de emoties geroemd werden. Holl werd zelfs gefeliciteerd omdat hij erin geslaagd was om sentimenten op te wekken zonder aan te klagen. bron (PDF)

Afbeelding: Hope door Frank Holl

Hopelijk was ook dit tweeluik een leuke, leerzame aanvulling op wat je al wist van het realisme en misschien nodigt het uit om wat meer te lezen van de realisten of een museum te bezoeken waar het werk hangt van realistische schilders? Het is toch prachtig dat de kunstvormen zich vermengen en zo een mooi beeld achterlaten van de tijd waarin het werk geschapen werd? Vertel welke titels hier ook een plaats verdienen, wat je plannen zijn op dit gebied en naar welke literaire stroming jij enorm benieuwd bent. 

* Wilhelm Busch en zijn antisemitische rijmpjes (op het spoor gekomen door het boek Een jaar uit het leven van Gesine Cresspahl - Uwe Johnson