Het eerste boek van Jan Brokken dat ik lees, is dit boek De rechtvaardigen, en toch had ik enkele jaren geleden Baltische zielen al op de radar omdat ik toen een reis door die Baltische staten heb gemaakt. Echt een link met die landen had ik niet, wel een gezonde nieuwsgierigheid in alles dat wat noordelijker en oostelijker ligt dan de doorsnee vakantielanden.

Dit boek vertelt de rol van Jan Zwartendijk, het Nederlandse hoofd van Philips Litouwen en Nederlands consul in Litouwen van 1939 tot 3 augustus 1940, toen het consulaat er moest sluiten op last van de Sovjet-Unie die Litouwen en de andere Baltische landen had ingelijfd. Het bleek na de oorlog dat hij met medewerking van de Nederlandse ambassadeur in Riga, L.J. de Decker, duizenden levensreddende visa voor het onder Nederlands gezag Caribische eiland Curaçao aan joden had uitgereikt, in een ongeziene samenwerking met de Japanse consul Chiune Siguhara, die mee hielp met Japanse transitvisa uit te schrijven. Zwartendijk en Siguhara hebben op die manier duizenden joden helpen vluchten en op die manier van een gewisse dood onder het naziregime gered.

In Litouwen zag ik het Fort IX in Kaunas met eigen ogen, althans aan de buitenkant, waar ook het onderstaande monument te vinden is. Ook het KGB-museum in Vilnius maakte veel indruk op me op dat moment, dat zowel door de Gestapo als door de KGB gebruikt werd, en die laatste er tot in 1991 een zetel had (tot de terugtrekking van de S.U.)!

Vanaf 1939, het begin van W.O.II tot 1941, kwam Litouwen in Russische handen. In deze periode zouden 40.000 inwoners door de Russen naar kampen in Siberië worden gedeporteerd. Vanaf 1941 onder het Nazi-regime werd er een joods getto in Vilnius ingesteld, waar 40.000 joden werden samengebracht en volledig afgesloten van de wereld. Bijna niemand kon uit dat getto ontsnappen en ze stierven er dus ook allemaal door honger, ziektes en deportaties naar concentratiekampen. 95% van de voormalige joodse bevolking van Vilnius kwam om tijdens W.O. II. Een verschrikkelijke balans, de eens zo levendige stad met veel joodse invloed, die onder de Poolse heerschappij van het Vilniusgebied in het interbellum Wilno heette, werd compleet uiteengerukt. (Voor de joden was Vilnius, het "Jeruzalem van Litouwen" een belangrijk spiritueel centrum. In 1897 was 38,8% van de bevolking joods.) Dit leerde ik toen ik er op reis was.

De joden die Zwartendijk en zijn kompanen dus uit de handen van eerst het Nazi-regime en dan de bezetting door de Sovjet-Unie redden, hadden dus veel geluk. Het is een stuk Nederlandse geschiedenis dat me volslagen onbekend was tot nu toe. Ook de geschiedenis van het grote Nederlandse concern Philips sijpelt door in dit boek, en was ook nieuw voor me.

Eigen fotomateriaal

Het boek vertelt over Zwartendijk zelf en vele mensen rondom hem: zijn collega’s bij Philips en zijn verantwoordelijke ambassadeur uit Riga, andere collega-consuls, zijn familie, waaronder zijn eigen gezin en zijn tweelingbroer Piet en andere aanverwanten, en ook de Japanse kant van het verhaal: over de Japanse consul en welke rol hij gespeeld heeft, zijn familie, en de Japanse bestemming Kobe waar de meeste joodse vluchtelingen naar toe trokken. Er waren uiteraard mensen rondom hem die ongeveer wisten waar hij mee bezig was, maar nooit helemaal. Er komen ook heel veel verhalen in voor van joodse vluchtelingen die hij gered heeft, je moet wel heel goed je aandacht er bij houden over wie de auteur het allemaal heeft, want hij springt van het ene naar het andere verhaal doorheen de verschillende hoofdstukken. 

Pas na de dood van Zwartendijk is de erkenning er gekomen dat hij vele joden heeft gered, iets waarover hij zelf begon te twijfelen toen hij op latere leeftijd probeerde over de joden die hij visa had verleend meer te weten te komen en daar maar heel weinig reactie op kreeg. Maar zijn oudste zoon Jan is in de geschiedenis van zijn vader gedoken en heeft mede dankzij een paar joodse onderzoeksinstituten te weten kunnen komen dat zijn vader zonder het te weten heel wat meer joden heeft gered dankzij zijn ‘illegale’ visa dan hij ooit had kunnen vermoeden. Liefst 95% van de joden die een visum van hem kregen voor Curaçao of Suriname kwamen heelhuids de oorlog door.

De rechtvaardigen is een heel lijvig boek geworden met heel veel verhalen van gewone mensen die na afgebroken levens en verschrikkingen te hebben meegemaakt elders in de wereld een nieuw gewoon leven hebben geprobeerd op te bouwen, daarom ook dat het voor een aantal zo lang geduurd heeft om contact te zoeken met die Nederlandse consul die hen gered had. De bezieling die van het boek uitgaat en het onderzoek dat er moet hebben ingekropen, maken dit standaardwerk vijf sterren waard wat mij betreft.

PS: Ook de Joker-reis doorheen de Baltische landen is een 5-sterren reis geworden. Gelukkig zat de reis niet helemaal vol met oorlogstrauma’s maar ook met prachtig noords aandoend natuurschoon, een Versailles-achtig kasteel en verreweg de gezelligste gids en reisgroep die ik ooit gehad heb.

Wat vonden Tea, Hetty en Gigi van dit boek?

Tea

Jan Brokken is een van de auteurs die me weet te boeien met zijn historische boeken. Eerder las ik van hem De gloed van Sint-Petersburg en De Kozakkentuin, beide boeken spreken tot de verbeelding, zijn een aanvulling op wat al bekend is en vooral prikkelen ze de nieuwsgierigheid.

Datzelfde verwachtte ik ook met De Rechtvaardigen.

Het is een vrij dik boek en het thema van het boek - Jan Zwartendijk verstrekt talloze visa om duizenden joden veilig het land uit te krijgen - is slechts een fractie van de inhoud. Het is een veelomvattend boek geworden met vele wetenswaardigheden die op meerdere fronten de wenkbrauwen deden fronsen, maar vooral bewondering wekten voor Zwartendijk en zijn Japanse collega.

Mij viel het engelengeduld van de Japanse consul op die overuren maakte met het penselen van de karakters op de visa.

Een bijzondere plek in het boek krijgt Dini, de zus van Jan. Deze vrouw was een inspiratiebron voor Jans dochter Ineke. Tijdens een interview met haar vertelde ze wat de gedragscode van de Zwartendijks was:

'Zorg ervoor dat je altijd je familienaam kunt blijven noemen zonder dat je je ervoor hoeft te schamen.’

Ik vond de structuur van het boek wel een aandachtspuntje, normaal heb ik niet zoveel moeite met een gebrek aan chronologie, maar in dit boek moest ik wel regelmatig even terugkijken waar het ook alweer over ging. Vandaar mijn ruim vier sterren in plaats van de vijf.  

Hetty

In De rechtvaardigen vertelt Jan Brokken een stukje onbekend gebleven geschiedenis uit W.O.II, hij vertelt het verhaal van Jan Zwartendijk. Een man die voor het uitbreken van de oorlog werkzaam is bij Phillips Litouwen, wanneer de dreiging van de oorlog steeds dichterbij komt, wordt Zwartendijk door de Decker, de Nederlandse gezant in Riga, gevraagd om consul te worden van Litouwen i.p.v. de toenmalige Nazi-gezinde consul. Op 22 juni 1940 treedt Zwartendijk in dienst als consul, dit is tevens het begin van een indrukwekkende reddingsoperatie.

Een groot aantal Poolse joden dacht in Litouwen een veilig heenkomen gevonden te hebben maar voelt inmiddels de dreiging van twee kanten toenemen, zowel van Russische als van Duitse kant, er rest hun geen andere keuze dan weer te vluchten. Peppy Sternheim is de eerste die zich voor hulp tot Zwartendijk wendt. Wanneer Zwartendijk de Decker hierover om raad vraagt, adviseert deze om in de paspoorten te schrijven dat er voor Curaçao en Suriname geen visum vereist is. Zwartendijk neemt dit advies over en plaatst de aantekening vervolgens in duizenden Joodse paspoorten.

Met alleen deze aantekening zijn ze er echter nog niet, ook de hulp van de Japanse consul Sugihara is noodzakelijk, deze werkt met volle overgave mee en schrijft even zo vele doorreisvisa voor Japan uit. Dit doorreisvisum maakt het voor de joden mogelijk om de treinreis door Rusland zonder problemen te ondernemen, eenmaal in Japan zullen zij van daaruit over zee verder reizen. Het grootste deel wijkt uiteindelijk uit naar andere landen dan Curaçao en Suriname, velen komen in Amerika terecht.

Op deze manier hebben Zwartendijk en Sugihara vele duizenden Joden het leven gered, hoewel Zwartendijk nooit zelf geweten heeft hoeveel mensen daadwerkelijk door zijn hulp de veiligheid bereikt hebben. Vlak voor zijn dood had hij slechts van vier mensen bericht gekregen dat ze veilig waren. In werkelijkheid waren het er echter veel meer, uit onderzoek is gebleken dat zo’n 95% van de mensen die Zwartendijk geholpen heeft de oorlog overleefd heeft. De vluchtroute vanuit Litouwen via Rusland en Japan blijkt een zeer succesvolle vondst geweest te zijn.

Behalve het feit dat Zwartendijk zelf nooit geweten heeft hoeveel mensen door hem veilig hebben kunnen vluchten heeft hij bij leven ook nooit erkenning voor zijn daden gekregen, in tegendeel: het leverde hem zelfs een berisping op. Waar Sugihara in Japan alle lof kreeg en vereerd werd - er is zelfs een film over zijn heldendaden gemaakt: persona non grata (2015) - verdween Zwartendijk in de vergetelheid. Pas na zijn dood kreeg hij na heel veel moeite de Yad Vashem onderscheiding ‘Rechtvaardige onder de Volkeren’.

Brokken vertelt met dit boek een indrukwekkende geschiedenis met een diep menselijk verhaal, over hoe een man op het juiste moment het goede deed zonder zich uit lafheid te verschuilen achter allerlei regels. Hij deed gewoon wat in zijn ogen gedaan moest worden, dit zonder hier enige kenbaarheid aan te geven. Zwartendijk heeft nooit over zijn heldendaad, want dat was het, gesproken. Terwijl we inmiddels allemaal bekend zijn met bijvoorbeeld Oskar Schindler, is de reddingsoperatie van Zwartendijk onderbelicht gebleven. Jan Brokken brengt hier op schitterende en indrukwekkende manier verandering in.

Brokken weet de geschiedenis op een boeiende en goed leesbare manier neer te zetten waarbij het verhaal van verschillende kanten belicht wordt, hierdoor krijgt de lezer een compleet beeld van de reddingsoperatie, de nasleep hiervan en van de levens van de betrokkenen.

Het geheel wordt geloofwaardig en zeer indrukwekkend doordat Brokken duidelijk veel onderzoek gedaan heeft naar het onderwerp en geen vraag onbeantwoord liet.

In het boek komen vele namen van betrokkenen voorbij, hierdoor is het tijdens het lezen goed opletten en zaak de aandacht er goed bij te houden om niet het overzicht kwijt te raken, maar uiteindelijk versterkt dit het verhaal alleen maar en maakt het de volledige omvang goed inzichtelijk. De rechtvaardigen van Jan Brokken is een boeiende geschiedenisles over een stukje historie uit W.O. II dat wellicht tot nu toe onbekend gebleven was maar dat toch zeker niet vergeten mag worden. Brokken geeft met dit boek Zwartendijk alsnog de eer die hij verdient.

Een leuke bijkomstigheid tenslotte is dat Brokken vele boeken en schrijvers in zijn verhaal verwerkt heeft. Zo komen o.a. Kafka, Dostojevski, Tolstoj, Grossmann, Defoe, Swift en Shakespeare voorbij. Ook wordt de Nacht van de vermoorde dichters even aangestipt. En laat Brokken het niet na om te verwijzen naar zijn eerdere boek Baltische zielen, een boek dat al enige tijd op mijn NTL-lijst stond en inmiddels ingepland is als buddyread met Tea voor augustus 2020.

Gigi

Tot tranen toe geroerd door non-fictie

Soms vind ik een schrijver al opvallend goed zonder dat ik een volledig boek van zijn/haar hand gelezen heb, Dat heb ik bijvoorbeeld met Pieter Waterdrinker waar ik tot nu toe enkel een kort verhaal van las en ik me enorm verheug op drie van zijn boeken die in mijn kast staan te wachten. Ik weet gewoon dat die boeken mij gaan bevallen. Het zelfde heb ik met Jan Brokken. Al jaren staan zijn boeken in mijn kast. Toch las ik tot enkele weken geleden geen enkel boek van hem. Toen ik zag dat Nathalie De rechtvaardigen wilde gaan lezen met anderen, kon ik niet anders dan de kans grijpen om eindelijk een Brokken te lezen. Dat was een erg goed besluit, weet ik nu.

De rechtvaardigen beschrijft een heel klein stukje, een detail van de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog met een groot en indrukwekkend gevolg. Boeken over de Tweede Wereldoorlog (en ook over de Grote Oorlog, W.O. I), fictief of gebaseerd op waargebeurde feite, fascineren mij al jaren. Brokken weet een element te kiezen dat heel klein en nietig lijkt en daar een kleine vijfhonderd pagina’s tellend boek over te schijven zonder dat het een moment verveeld. Hetgeen hij beschrijft, hetgeen de held van dit verhaal deed, had ook in enkele alinea’s op Wikipedia beschreven kunnen worden maar dan zou de impact van deze goede daad weggemoffeld worden. De auteur weet de genoemde daad prachtig te beschrijven met alle ins en outs, mooie en minder mooie details maar vooral de gigantische gevolgen voor de vele Joden die hierdoor gered konden worden en de mogelijkheid kregen om een nieuw leven op de bouwen.

Literaire non-fictie neem ik te weinig ter hand. Ik kies voornamelijk voor romans. Dat dit niet terecht is, bleek wel uit het feit dat ik bijna vergat uit te stappen op het station toen ik verdiept zat in dit boek. Het verhaal had me zo te pakken, het greep me naar de keel zodat ik alles om me heen vergat. Daarnaast heb ik enorm veel geleerd over de Nederlandse historie, over kamp Vught en over de rol van Philips in de oorlog. Ook de rol van Japan in die periode werd mij meer helder en hoe het moet zijn om als land, Litouwen, tussen het Duitse rijk en de Sovjet-Unie geperst te worden in oorlogstijd.

Het boek heeft een opzwepende stijl die maakt dat je steeds meer wil weten over de genoemde personages. De vele feiten vloeiden soepel over in het verhaal dat Brokken verteld, zonder een moment over te stappen op fictie. Ondanks het groot aantal personages die een grote of kleinere rol in het boek hebben, blijft toch helder wie wie is. Een zeldzame keer overkwam het mij dat ik niet begreep over wie gesproken werd en waarom die persoon, of dat gezin op dat moment genoemd werd. Dan werd de vertelling licht onderbroken en dat hinderde me dan kort. Dat was de reden dat dit boek van mij net geen vijf sterren kreeg. Anderzijds heb ik een namenlijst achter in het boek niet gemist. De verantwoording van de bronnen achter in het boek heb ik met bijna net zo veel enthousiasme gelezen als de rest van het boek.

Ik heb enorm van dit boek genoten, meegehuild op emotionele momenten en mee gejuicht toen uiteindelijk die belangrijke erkenning kwam. Het meest ontroerd raakte ik van een spannend moment waarop een visum bekeken werd en het er op leek dat er een van de reisgenoten niet door zou mogen reizen maar uiteindelijk bleek dat de Russische grensbewaker nog eens extra keek naar het visum en toen de reiziger feliciteerde met de verjaardag die dag. Klinkt misschien niet speciaal maar de auteur weet dit heel mooi te beschrijven en ik huilde van opluchting.

Op de cover staat de quote:

“Jan Brokken weet van iedere geschiedenis een diep menselijk verhaal te maken, dat is zijn talent en zijn kracht”

Ik ben het hier volledig met Geert Mak eens.

Brokken voegt intertekstualiteit toe aan het verhaal op een bijzondere manier. Denk maar aan een van de hoofdstukken met de titel Het witte schip met de zwarte romp. Ook beschrijft hij een ontmoeting van een van de personages met Louis Couperus. Als Beria, de extreem wrede leider uit de Sovjet-Unie beschreven wordt, moet ik terug denken aan Het achtste leven.

Martin kon door omstandigheden niet aan deze buddyread deelnemen, maar we denken wel aan hem. Martin, deze is voor jou!
Warme groet.