Een dossier over Hitler-biografieën: op zoek naar begrip, verklaring, antwoord

Fascisme en racisme kun je alleen maar aanpakken door ze te begrijpen.
(Herman de Coninck, Vlaams dichter en journalist, 1944-1997)

'Hoe had het ooit zo ver kunnen komen?'
'Hoe had dit in onze geciviliseerde wereld kunnen gebeuren?'
'Hoe had één man de bevolking van een hele natie zover kunnen krijgen dat die uiteindelijk gewillig bereid was een ander volk uit te roeien?'

Het zijn vragen die in hoofdzaak eigen zijn aan de generatie babyboomers. We werden kort na de Tweede Wereldoorlog geboren ‒ ikzelf nog geen drie jaar ‒ en groeiden op met de sporen van die wereldbrand nog zichtbaar. We zagen de kapotgeschoten huizen, de kraters van de bominslagen, de zwarte hakenkruisen in woede gepekt op de gevels van sommige huizen. We hoorden onze ouders praten over de honger, angst en ontbering, over familieleden, vrienden of buren die waren omgekomen of verdwenen, over wat een monsters die Duitse soldaten waren, over wie met de vijand hadden geheuld, over een duivel die Adolf Hitler heette en “een belachelijk snorretje” had, over nazi’s, Gestapo en SS, maar ook over de onbeschrijfelijke vreugde van de bevrijding, over het verzet (1), over de heldhaftigheid van de geallieerde soldaten, over nylonkousen, chocoladerepen, filtersigaretten, enz… We waren kinderen, begrepen er meestal niks en soms een beetje van, maar absorbeerden het allemaal en stelden geen vragen.

Die kwamen later. Naarmate we opgroeiden gingen veel van mijn generatiegenoten op zoek naar begrip, verklaring, antwoord. Ikzelf begon begin jaren zeventig over de oorlog te lezen, maar vooral toch over die baarlijke duivel genaamd Adolf Hitler, want wat mij het sterkst intrigeerde was: hoe was die man erin geslaagd de Duitse natie ervan te overtuigen dat de vernietiging van het Joodse volk de definitieve oplossing, de ‘Endlösung’ was voor alle economische en maatschappelijke problemen… Ik zocht geen uitleg over bijvoorbeeld militaire aspecten van de oorlog, maar over een van de gruwelijkste uitwassen ervan: het antisemitisme en, bij uitbreiding, het racisme in het algemeen.

De zoektocht naar antwoorden

In de periode tussen 1945 en 1975 verschenen enkele biografieën van Hitler. Doordat alles nog maar kort achter de rug lag, misten die werken soms enige mate aan perspectief, aan een brede blik op het grotere geheel, en waren ze niet altijd vrij van ‒ gewilde of ongewilde ‒ emotionaliteit die de objectiviteit niet ten goede kwam. Bovendien mag aangenomen worden dat die historici toen te maken kregen met institutionele censuur: veel gevoelige documentatie werd na de oorlog voor vele decennia achter slot en grendel opgeslagen in de nationale archieven van de geallieerde overheden.

Adolf Hitler: Legende, mythe, werkelijkheid (2) van de Duitse historicus Werner Maser was de eerste biografie die ik destijds te pakken kreeg. Met 22 vertalingen was dit boek toen een wereldwijd succes, maar veel van Masers bevindingen werden in latere studies afgedaan als sensatiezucht, en ontkracht (3). Toch vermeld ik dit werk omdat het mijn nieuwsgierigheid definitief aanscherpte.

Degelijker was Hitler: Leven en ondergang van een tiran (4) van de Britse historicus Alan Bullock. Hoewel kort na het einde van de oorlog verschenen (in 1952) was het historisch waardevol omdat de auteur toegang had tot de Duitse archieven die door de Amerikanen in beslag waren genomen. Latere historici als Kershaw en Ullrich beschouwen dit boek nog altijd als een standaardwerk. Het bevat ook een interessante (poging tot) karakterstudie van ‘der Führer’.

De biografie die in die jaren op mij de meeste indruk maakte was echter Hitler: een biografie (5) van de Duitse historicus Joachim C. Fest. Het werk was niet alleen goed geschreven ‒ Fest was in de eerste plaats journalist en schrijver ‒ maar was belangrijk omdat hierin een ernstige poging wordt ondernomen een sociologische interpretatie te geven aan het fenomeen nazisme.

Na 1975 blijft het lange tijd stil, maar rond de eeuwwisseling ontstaat een biografische heropleving rond de figuur van Adolf Hitler, op gang getrokken door de Britse historicus Ian Kershaw met de publicatie van zijn tweedelige biografie Hitler 1889-1936: Hoogmoed en Hitler 1936-1945: Vergelding, waarover dit artikel gaat. Van bij de publicatie werd dit monumentale werk (ruim 2000 bladzijden in de Nederlandstalige versie) wereldwijd terecht bejubeld als dé ultieme, definitieve Hitler-biografie. Ook ik twijfelde er niet aan: deze fenomenale krachttoer zou nooit worden overtroffen.

Of toch wel? Ongeveer vijftien jaar na Kershaw publiceert de Duitse historicus Volker Ullrich een nieuwe tweedelige biografie: Adolf Hitler: Opkomst 1889-1939 en Adolf Hitler: Ondergang 1939-1945 (6). Wat ik niet mogelijk achtte, gebeurde toch: het werk bevatte een massa aan nieuw historisch materiaal, en dus ook nieuwe, soms verrassende inzichten. Was Kershaw, naar wie ik zo opkeek, dan in gebreke gebleven? Ullrich geeft in elk geval nooit de indruk zich tegen Kershaw af te willen zetten. Integendeel zelfs, hij verwijst voortdurend naar Kershaws werk, citeert hem veelvuldig en benadrukte meermaals dat veel van het nieuwe documentatiemateriaal ten tijde van Kershaw nog niet was vrijgegeven. Waar de biografie van Volker Ullrich wél wezenlijk die van Ian Kershaw aanvult is aangaande Hitler als privépersoon. Kershaw besteedt veel aandacht aan Hitler in relatie tot het Duitse volk, Ullrich in relatie tot de mensen uit zijn naaste omgeving.

De biografie van Ullrich is dus breedschaliger én vollediger. Waarom ik dan toch verkies om hier het werk van Ian Kershaw te bespreken en niet dat van Ullrich zal, naar ik hoop, aan het eind van deze bijdrage duidelijk worden.

Voor ik de bespreking aanvat, even nog het volgende voor de volledigheid: in 2015 verscheen bij uitgeverij Siedler Verlag de biografie Hitler, geschreven door de Duitse historicus en Holocaust-specialist Peter Longerich. De Nederlandstalige editie Hitler, biografie (1552 pagina’s) werd gepubliceerd door Overamstel Uitgevers bv. Ik heb dat boek niet gelezen en kan er dus ook niks over vertellen, maar vermeld het vanwege de positieve kritieken.

Hoogmoed en Vergelding: de inhoud

In het eerste deel, Hitler 1889-1936: Hoogmoed, onderzoekt Kershaw de sociale, sociologische, economische en psychologische indicatoren die het pad effenden naar Hitlers despotische machtspositie.

Duitsland verloor ‘Den Grooten Oorlog’ van 1914-1918, maar had zelf weinig last gehad van verwoestend strijdgewoel. Geschiedenisboeken vertellen uitgebreid over de veldslagen om de IJzer, de slagen bij Ieper, de slag om Passendale, bij Verdun, om de Marne, aan de Somme, bij Cambrai, bij Arras enzovoort, maar geen enkele belangrijke veldslag werd op Duits grondgebied uitgevochten. Terwijl onder meer in België, in grote delen van Frankrijk en in een aantal Balkanstaten aan het eind van de oorlog nog amper twee stenen op elkaar stonden, kwam het verliezende Duitsland relatief ongeschonden uit de strijd: het was verslagen op alle fronten, maar geen enkel front had in Duitsland gelegen. Het echte nekschot kreeg het pas na de oorlog, als de overwinnende mogendheden hun schuldvorderingen op tafel legden. Het verdrag van Versailles zadelde Duitsland op met een hallucinant hoge oorlogsschuld die het land en zijn bevolking in een economische afgrond stortte.

De schaamte omdat Duitsland de ‘Alleinschuld’ voor de oorlog kreeg, de verontwaardiging en woede over de onredelijke oorlogsschuld, de ontbinding van het leger en het verbod om ooit nog te herbewapenen, de massale werkloosheid, de hyperinflatie, de schrijnende armoede met zelfs sterfte van honger en ontbering, de politieke chaos enzovoort, zijn allemaal elementen die Ian Kershaw haarfijn analyseert en samensmelt tot één collectief gevoel van ongenoegen en ontreddering dat de Duitse samenleving tijdens het interbellum typeerde. Voor Hitler kwam al dat maatschappelijk negativisme als een godsgeschenk. De meesterlijke strateeg bespeelt de malcontente Duitse bevolking tot die er uiteindelijk van overtuigd is dat haar maar één uitweg uit alle miserie meer rest: Adolf Hitler en zijn radicale ‘Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei’, de NSDAP.

Nadat ze in april 1932 een toespraak van Hitler had bijgewoond, schreef de Hamburgse onderwijzeres Luise Solmitz in haar dagboek: “Hoeveel mensen kijken er niet in ontroerend vertrouwen naar hem op als hun helper, hun redder, hun verlosser uit grote nood; naar hem, die de verdeeldheid wegneemt tussen de Pruisische prins, de geleerde, de geestelijke, de boer, de arbeider, de werkloze en hen samenbrengt in één volk.” (7)

Als Hitler in 1933 aan de macht komt is Duitsland, hoofdzakelijk door kwijtscheldingen (8), al grotendeels verlost van de desastreuze oorlogsschuld. Niettemin wist Hitler het gevoel van ongenoegen levendig te houden, maar hij bood het volk nu ook opnieuw een positief eigenbeeld dat de vernedering van de Eerste Wereldoorlog moest wegspoelen: de Duitse Übermensch. En hij gaf het volk ook een schuldige om alle leed op af te wentelen: de Jood.

Eens hij het volk op zijn hand had, stond Hitler niets meer in de weg. Op 20 augustus 1934 overlijdt president Paul von Hindenburg en enkele weken later wordt Hitler met een overweldigende meerderheid (9) verkozen tot ‘Führer und Reichskanzler’ met ongelimiteerde macht.

In het tweede deel, Hitler 1936-1945: Vergelding, analyseert Kershaw de oorzaken en redenen van de teloorgang van het nazisme en de val van Hitler. Al in het midden van de dertiger jaren detecteert de auteur de eerste tekenen van verval. Om hun macht te consolideren grijpen de nazi's steeds uitdrukkelijker naar militaire middelen. Nationaal degradeert Duitsland stilaan naar een militaire dictatuur, en internationaal is het voor sommige Duitse militaire analisten al vrij vroeg in de oorlog duidelijk dat de strijd op zoveel fronten tegelijk niet kan gewonnen worden. Het is voornamelijk aan de hoogmoedige, waanzinnige machtswellust van Adolf Hitler te wijten dat tegenover de bevolking de schijn van onoverwinnelijkheid opgehouden blijft, dat Duitsland onverdroten doorgaat op het oorlogspad, en dat de Jodengenocide op volle kracht wordt voortgezet. Uiteindelijk zal dit zich allemaal tegen hem keren, met de gekende afloop.

Kershaw vs. Ullrich

Vanuit het puur historische standpunt is de Hitler-biografie door Volker Ullrich vollediger dan die van Ian Kershaw, dat gaf ik eerder al toe. Bovendien besteedt Ullrich meer aandacht aan het persoonlijke leven van Hitler, en hoewel zijn psychologische benadering van de ‘mens’ Hitler voor een deel niet anders dan speculatief kan zijn, krijgt de studie er toch extra meerwaarde door.

Wie echter dieper wil graven naar de onderliggende oorzaken van dit mondiale drama, inzicht wil krijgen in de subversieve machinaties waarmee een hele natie jarenlang gemanipuleerd kon worden, of wie, kortom, antwoorden zoekt op de vragen die dit artikel openen, zal meer voldoening vinden in het werk van Ian Kershaw.

Kershaw toont feilloos aan dat de felle opstoot van antisemitisme en racisme in het Duitsland van toen als het ware een onvermijdelijk uitvloeisel was van omstandigheden die hij stuk voor stuk ontleedt. Hij slaagt erin een geloofwaardige voedingsbodem uit te tekenen waarop vrijwel niks anders kon groeien dan het nazisme, en waarop Hitler zich moeiteloos kon ontwikkelen tot de finale reddingsboei waaraan het Duitse volk zich kon vastklampen. Kershaw gaat daarbij niets of niemand uit de weg, en ook de rest van Europa moet het ontgelden. Door hun hautaine overwinnaarshouding van na WO I, door hun aanvankelijke wraakzuchtige bedoeling het Duitse rijk leeg te bloeden en zijn volk te straffen en te vernederen, hebben de overwinnende mogendheden onbewust ‒ maar sterk ‒ meegeholpen aan het ontstaan en de ontwikkeling van het nazisme.

Hitler besefte dat hij het Duitse volk eerst zijn eigenwaardigheid moest teruggeven om zijn grootheidswaanzinnige plan ‒ het Derde Rijk ‒ te kunnen realiseren. Het volk een zondebok geven zou hem daarbij helpen, en het proces bovendien versnellen. Die zondebok vond hij in het Joodse volk, en er was niet eens veel nodig om het ontredderde, beschaamde, ontgoochelde, vernederde en uitgehongerde Duitse volk massaal op te zetten tegen medeburgers die bovendien schijnbaar minder te lijden hadden onder de algehele crisis (10). De snelle ontwikkeling die de Jood in de Duitse opinie van eerst een economische lastpost deed afglijden naar de Jood die tot een minderwaardig, verderfelijk en verwerpelijk ras behoort, weet Kershaw stap voor stap te ontplooien met een vanzelfsprekende, aanvaardbare en sterk beargumenteerde logica, en een diepgang die Ullrich nooit bereikt.

De titel van dit hoofdstuk kan de indruk wekken dat ik de twee biografieën tegenover elkaar wil afwegen, maar dat is niet zo. Trouwens, dat doen Ian Kershaw en Volker Ullrich zelf ook niet, gelet op de respectvolle waardering die ze openlijk voor elkaars werk hebben. Ik wil mij dus niet laten verleiden tot het vellen van een kwaliteitsoordeel, maar als ik beide biografieën van elkaar moet onderscheiden dan als volgt: van alle biografieën die ik heb gelezen heeft geen een mij zoveel historische feitelijkheden bijgebracht dan die van Volker Ullrich, en heeft geen enkele mij zo dicht bij een antwoord op al mijn vragen gebracht dan die van Ian Kershaw. Beide werken zijn onderling niet concurrentieel, wel complementair. Omdat ik vooral begrip, inzicht en antwoorden zocht is het werk van Kershaw voor mij waardevoller dan dat van Ullrich… maar dat is natuurlijk zeer persoonlijk.

De morele les

De belangrijkste les die we uit die zwarte periode kunnen trekken is dat een stabiele maatschappij de beste garantie biedt tegen het ontstaan en de ontwikkeling van radicalisme. De babyboomers ‒ daar zijn ze weer ‒ hebben een vrij lange periode van economische, politieke en sociologische stabiliteit gekend. Democratie vierde hoogtij en was sterker dan ooit, en het collectieve enthousiasme om van deze wereld een hemel te maken kende geen grenzen. Niets leek in staat die stabiliteit te kunnen verstoren. Zelfs de hippiebeweging of de revoltes van mei ’68, hoe woelig ook, waren in feite uitingen van het volksverlangen naar nog meer gelijkheid, nog meer democratie, nog meer stabiliteit.

Het laatste decennium kwamen democratie en stabiliteit echter weer onder druk te staan. Het faillissement, in 2008, van de Amerikaanse zakenbank Lehman Brothers luidde de wereldwijde bankencrisis in, gevolgd door de instorting van de Amerikaanse huizenmarkt. Daarna kwam de landencrisis waardoor zelfs hele naties (met Griekenland op kop) dreigden failliet te gaan. Daarop aansluitend kwam de intercontinentale migratie op gang, en nu trekken de donkere wolken van de klimaatproblematiek zich samen.

Al deze destabiliserende elementen leiden tot een toename van collectief ongenoegen, en dat, zo weten we intussen, is de ideale voedingsbodem voor het ontstaan en de groei van excessieve visies. Opvallend gelijklopend met wat tijdens het interbellum in Duitsland gebeurde, is dat de zich benadeeld of verongelijkt voelende mens van vandaag net als toen op zoek gaat naar een schuldige, een zondebok, iemand naar wie hij een beschuldigende vinger kan uitsteken. Die heeft hij gevonden: de allochtoon, de migrant, de buitenlander, de anders gekleurde … Hoe we hem willen noemen speelt geen rol, maar net als de Joden ten tijde van het nazisme treft ook hen géén schuld. Integendeel, zij zijn in feite meer slachtoffer dan wie ook.

Jongeren die vandaag voor het eerst naar de universiteiten trekken zijn geboren na 2000 en hebben eigenlijk nooit stabiliteit gekend, of toch niet bewust. Misschien zijn zij daarom wel het meest vatbaar voor de revival van het extreemrechtse gedachtengoed dat, hoe men ook draait of keert, gestoeld is op de Hitleriaanse racistische ideologie. Toch denk ik dat het weinig zin heeft die jongeren met het verhaal van Hitler, nazisme en antisemitisme op andere gedachten trachten te brengen. Voor deze jongste generatie ligt Hitler even ver in het verleden als pakweg Julius Caesar… Het zijn verhalen, die geen kracht meer hebben, die geen effect meer ressorteren.

Ik wil toch eindigen op een positieve noot: dat er ooit nog eens een nieuwe Hitler zou opstaan is (denk en hoop ik) ondenkbaar. Ook al staat de democratie momenteel onder druk, ze zit nog altijd veel steviger in het zadel dan na de Eerste Wereldoorlog, en is in elk geval nog sterk genoeg om iedere opstoot van despotisme de kop in te drukken.

De auteur

Sir Ian Kershaw (Oldham, 29 april 1943) is een Britse historicus. Hij stamt uit een eenvoudig katholiek arbeidersgezin. Al vroeg in zijn jeugd ontwikkelt hij een grote belangstelling voor de middeleeuwen. Hij studeert geschiedenis aan de Universiteiten van Liverpool en Oxford, en specialiseert zich aanvankelijk in de middeleeuwen.
In 1972 maakt hij een rondreis door het Duitse Beieren, en de gesprekken die hij daar voert, onder andere met ex-nazi’s, hebben op hem een ingrijpende impact. Vanaf dan verlegt hij zijn interessegebied naar het nationaalsocialisme. Vandaag wordt Kershaw beschouwd als een van de meest vooraanstaande kenners van het nazisme, en van Hitler in het bijzonder. Kershaw is hoogleraar moderne geschiedenis aan de universiteit van Sheffield.

1. Grappig detail: als kleine jongen zat ik geboeid te luisteren naar de oorlogsverhalen van mijn ouders en grootouders. Ze hadden het dan soms over “het verzet” en dat begreep ik niet… Het verzet, dat was toch een fietsversnellingsapparaat?
2. Originele titel Adolf Hitler: Legende – Mythos – Wirklichkeit (1971). De Nederlandse vertaling verscheen in 1972 bij De Arbeiderspers.
3. Maser beweerde in dit boek bijvoorbeeld dat Hitler tijdens WO I in Frankrijk een zoon had verwekt, en hij noemde hem zelfs bij naam: Jean Loret. Intussen staat vast dat dit pure speculatie was.
4. Originele titel Hitler: a study in tyranny (1952). De Nederlandse vertaling verscheen in 1958 bij uitgeverij Zwarte Beertjes.
5. Originele titel Hitler (1972). De Nederlandse vertaling verscheen in 1975 bij uitgeverij In den Toren (Baarn).
6. Originele titels Adolf Hitler: Jahre des Aufstiegs 1889-1939 (2013) en Adolf Hitler: Jahre des Untergangs 1939-1945 (2018). Nederlandse vertaling: De Arbeiderspers.
7. Ian Kershaw, Hitler 1889-1936: Hoogmoed, p. 415
8. Begin jaren dertig ging de Europese economie bergaf, en de overwinnende staten zagen in dat het faillissement van Duitsland daar mede ‒ of zelfs vooral ‒ de oorzaak van was. Eerst werd de schuldeis fors verminderd, om tenslotte, in 1933, als afgelost te worden beschouwd. Duitsland had dan wel nog een zware leninglast af te betalen.
9. Met 38,4 miljoen stemmen voor, en slechts 4,3 miljoen tegen.
10. De Joden waren bijna allemaal handelaars, die door hun welstand economisch iets weerbaarder waren dan ‘Otto Normal’, de Duitse Jan-met-de-pet.

Populaire Hitler-biografieën

Lees verder...

Originele Engelse titels:
Hitler 1889–1936: Hubris (deel I, London, 1998) en Hitler 1936–1945: Nemesis (deel II, London, 2000)
Nederlandse titels:
Hitler 1889-1936: Hoogmoed (deel I, Het Spectrum, 1999, 839 pagina’s) en Hitler 1936-1945: Vergelding (deel II, Het Spectrum, 2000, 1200 pagina’s)
Auteur: Sir Ian Kershaw
Nederlandse vertaling: Margriet Agricola en Margreet de Boer
Categorie: historische non-fictie