Een staalkaart van hedendaagse politieke angsten

We leven in roerige tijden. De ontwikkelingen in de VS zijn zo ongelofelijk dat het voor veel mensen lastig te behappen is wat zich nu eigenlijk onder onze ogen voltrekt. Ook in ons eigen land leek de democratie een poos lang op het spel te staan. (Hoewel die strijd nog niet is gestreden.)
Tegen deze achtergrond vond bundelsamensteller Auke Hulst dat het tijd was om een tegengeluid te laten horen.
Volgens de achterflap is literatuur bij uitstek geschikt voor dit tegengeluid, om een visie te geven, om de abstractie van politieke overtuigingen om te zetten in verhalen. Verhalen, die mensen in beweging brengen.
Nou ben ik helemaal eens met Hulst dat mensen verhalen nodig hebben. Verhalen geven richting en duiding, soms zelfs zingeving. Ze kunnen ons wakker schudden en ons in beweging brengen.
Ik durf niet te zeggen welke kenmerken verhalen nodig hebben om een of meer van bovenstaande te doen, al lijken zulke verhalen erg uiteen te lopen. Het Nieuwe Testament, Die Junge Werther, 1984, Mijn Kampf: iedere tijd en plaats zijn eigen animerend boek. Dat boeken ook bepaald niet altijd aanzetten tot vrede op aarde en vrijheid, gelijkheid en broederschap lijkt duidelijk.
Maar ik moet wel constateren dat de bundel Als dit zo doorgaat niet tot bovenstaand rijtje behoort.
Wellicht zijn de verhalen ook wat te kort. Tezamen vormen ze geen visie, ze tillen de lezer niet boven het bestaande politieke landschap uit, noch boven het literaire, wat dat aangaat.
Eerder vormt de bundel een staalkaart van hedendaagse angsten. Angsten van mensen die niet dezelfde belangen hebben als dat deel van de populatie dat zich tot populistisch gedachtengoed aangetrokken voelt, dat is wel duidelijk. Of misschien zijn die belangen wel hetzelfde uiteindelijk, maar dat komt uit het gros van de verhalen niet naar voren.

Misschien dat korte verhalen ook wel, nou ja, te kort zijn om in de mechanismen achter populistisch gedachtengoed te duiken. Te kort om bloot te leggen welke universele krachten hier samenspannen, te kort om ons personages voor te schotelen die deze krachten niet alleen het hoofd bieden, maar ze ook binnen hun eigen vertelwereld doorgronden en er oplossingen voor zoeken.

Nu biedt de bundel voornamelijk korte anekdotes uit een mogelijke nabije toekomst. Een toekomst met razzia's, uitzettingen, en zonder koeien. Of een waarin de menselijkheid in de zorg tot onder het bestaansminimum is gekomen. Zo hebben we allemaal onze eigen angsten.
Mohammed Benzakour geeft ons in De knorrige koningin een fabel over de machthebber die zijn macht zo misbruikt dat hij op een gegeven moment in de steek gelaten wordt door zijn onderdanen. Het bijenvolk mag dit verhaal bevolken.
Jan van Mersbergen toont ons de ongemakkelijke reis van een voetbalteam dat zijn buitenlandse speler vergezeld naar zijn thuisland – hier eindigt het, want buitenlanders, die moeten eruit. Een in al zijn alledaagse interactie, indringende en onluisterende schets van een afscheid.
We zien fascistische relschoppers in De neuzen van onze laarzen (Walter van den berg) tamelijk per ongeluk tijdens een razzia een Turks meisje vermoorden. Die dingen gebeuren, je hebt er wel even een kutgevoel over, maar dan stop je het weg. Zonde om een goede dag te laten bederven.
Wytske Versteeg toont ons een oude vrouw in een verzorgingstehuis – hoewel dat inmiddels tot een soort oudemensenorganizer verworden is. Prachtige zinnen in Ervaringsmachine, lees het slotakkoord:

"Ik volg met mijn ogen het licht op de muur. Mijn huid is hongerig. Heel af en toe raakt iemand me aan."

De schrijver in deze bundel waarvan ik de hoogste verwachtingen had, A. F. Th van de Heijden, schrijft een verhaal over de Russchische machthebber. Dat vond ik jammer genoeg niet zo'n heel sterk verhaal. Je maakt iemand nog niet onschadelijk door er een hofnar van te maken. Hier wordt niet aan waarheidsvinding gedaan, aan onderzoek, aan duiding, maar aan waarheidsvorming. Als dit verhaal iets doet, is het fundamentele vragen oproepen over de verantwoordelijkheid van de schrijver.
Een erg krachtige bijdrage komt van Karin Amatmoekrin: Jacques D'or. Een jongen die niets anders kent dat het kamp waarin hij opgroeit. Waar ze werken voor de anderen, buiten het kamp. Vooral mooi door de poëtische taal en mooie beelden die de grimmigheid van het bestaan van de jongen alleen nog maar lijken te benadrukken.

"(verhaal 6; vroeger stond er alleen een hek waar nu muren en prikkeldraad zijn. Door de rasters van het oude hek zagen we mensen met spandoeken en borden over gelijkheid en broederschap. Er werden liederen gezongen. Maar de mensen vertrokken uiteindelijk en op hun ruggen tekende zich het vergeten af. Toen werden de muren gebouwd. Soms klonk er aan de andere kant nog een lied. Ze zongen liedjes als 'niemand van ons is vrij als een van ons geketend is' en dat klonk als iets wat waar kon zijn, maar het niet was.)"

A.H.J. Dautzenberg stuurt ons vanuit de toekomst de Bol.com CPNB top 40 – week 5, 2027. Zelden kregen we zo'n angstaanjagende blik op onze toekomst in de schoot geworpen.
Kaviaar met kloten staat in de top 10. In 2027 zijn we kennelijk nog steeds niet verlost van die lijpe hype van echt manneneten voor echte mannen. Ons aller Willem blijkt een ware auteur met een boek over, hoe kan het anders, water. Mét aquarellen van Zorregieta. Toch nog iets om naar 2027 uit te kijken.
Een biografie over Mark Rutte, de man die normaal deed, door Jort Kelder. Met voorwoord van minister-president Halbe Zijlstra.... En gelukkig titels als Sjors en Sjimmie gaan naar de Olympische Spelen, Koken met kaas, Volksjongen nr1 (over Henkie Bres) en De deftigste toiletdecoraties.
2017, ik kan niet wachten.

Het laatste verhaal in de bundel, Het normalisatiebureau, van Auke Hulst zelf, is een krachtig geluid voor eigenheid, diversiteit. Een Nederland waar je met een kleine ingreep van deviante neigingen wordt afgeholpen wordt. En je wordt er zo blij van. Ik dacht er laatst nog aan, toen ik een verhaal hoorde over een jongen die verteld werd dat hij het uitgaansleven moest omarmen om weer gelukkig met zichzelf te worden. Een jongen in een inrichting, voorzien van diagnose en overgeleverd aan de grillen van hulpverleners die blijkbaar niet beseffen dat het niet hun taak is voor normalisatiebureau te spelen.
Soms doet de realiteit haasje over met speculatieve auteurs.
Ijzersterk verhaal.

Kortom, de bundel bevat heel wat bijdragen die op zichzelf kunnen staan zijn, tot nadenken stemmen of vermakelijk zijn.
Ik heb begrepen de deadline voor Als dit zo doorgaat twee weken was. Wellicht was deze tijd te kort om de urgentie, het momentum, om te zetten in literatuur die het nu overstijgt, omdat zij zich loszingt van de beperking van het huidige. Het universele zichtbaar maken door het persoonlijke, dat is hier niet helemaal gelukt.
Wat wel gelukt is, is een verzameling verhalen samenstellen die ons vooral tonen dat literatuur niet vanzelfsprekend tot visie, laat staan tot antwoorden leidt, maar dat dit ook niet per se nodig is om een verhaal neer te zetten.
Dat reageren niet per se hetzelfde is als reflecteren.
Als de bundel iets is, dan is zij een gevoelig tijdsdocument.
Wellicht is ook de vorm, een bundel korte verhalen, debet aan een niet ingeloste schuld. Immers, in verhalen van de lengte in de bundel is nauwelijks ruimte voor meer dan een anekdote.
Terwijl het veelkoppige monster dat wij het hoofd bieden waarschijnlijk beter tot zijn recht komt, en ook beter bestreden kan worden door een vorm waarin ruimte is om complexe ideeen te verbinden om zo patronen te ontwaren.
Wat mist is een meer analytische blik, een stukje reflecteren. Zelfreclectie. Veel boze burgers in de bundel. We zien wat ze over ons afroepen. Maar de achterliggende motieven, en de machten die onze boosheid exploiteren (of deze juist aanjagen) blijven voor het overgrote deel uit beeld. Dat voelde wat gemakkelijk aan.

Ik zie uit naar meer diepgaande verhalen die de wortels blootleggen. Zoektochten, individuen. Ik heb geen idee wat recht zal doen aan deze werkelijkheid, welk boek of welke boeken er geschreven moet(en) worden om duiding en richting te geven aan hedendaagse ontwikkelingen, en hoeveel fictie er nodig is om zoveel toekomstige realiteit te vangen.
Het is wel het boek waarnaar ik uitkijk.

Als dit zo doorgaat is een staalkaart van hedendaagse angsten, gevat in soms ronduit schitterend proza.
Voor mij was het ook een kennismaking met een aantal auteurs die in een aantal gevallen naar meer smaakt.