Filosofische diepgang en literaire oppervlakkigheid

Het is 1944, het einde van de oorlog. De 14-jarige Tin en zijn vader glippen het water in om een rivier over te steken. De kogels vliegen om hun hoofd als ze naar de overkant zwemmen. Daar komt de jongen uit het water, maar is de vader nergens te bekennen. In het bevrijde gebied zet de verwarde jongen alles op alles om zijn vader te vinden. Wat zou er zijn gebeurd? Het is zijn schuld. Waar is papa? De twijfel neemt de overhand. Papa wordt niet gevonden. Het is zijn schuld.

Dertig jaar later, Tin is 44. Met zijn vrouw, Vic, is hij op vakantie in Afrika. Tin heeft zich laten overhalen door Vic. Hij wilde hun dochter niet alleen achterlaten, bang om haar te verliezen zoals hij zijn vader verloor al die jaren terug. Ze worden aangehouden door een stel ‘negers’ die de tassen controleren. De bagage krijgen ze niet terug. Het is een voorbode voor een reis waarop zijn emotionele bagage de overhand neemt, zo gevormd is hij door de traumatische gebeurtenis dertig jaar terug, en hij alles kwijt raakt wat hem lief is.

Het is 2004, Tin is 74 jaar oud en ligt in het ziekenhuis in Cuba. Door een ongelukkige val is hij in het ziekenhuis beland waar hij in een voor die omgeving bijzonder duur leren tuigje hangt. Zijn enige dochter, de reden om niet op vakantie te willen dertig jaar terug uit angst haar te verliezen, heeft met hem gebroken. Ze wil hem niet meer spreken. Haar leven is doorgegaan. Ze kan hem niet vergeven wat er op de reis in Afrika is gebeurd. Na zijn vader is hij ook zijn dochter verloren.

P.F. Thomése (1958) is een veelzijdig schrijver. Hij is romancier, essayist en polemist. Hij is auteur van de in 1991 met de AKO Literatuurprijs bekroonde verhalenbundel Zuidland dat in 1990 verscheen bij Atlas Contact. Verder verscheen bij dezelfde uitgeverij het aangrijpende egodocument Schaduwkind (2003) over het verlies van zijn dochter en het sprookje Izak (2005).

In De onderwaterzwemmer vertelt Thomése het verhaal van Tin met een tijdsinterval van twee keer dertig jaar. Het bestaat dus uit drie delen: Nachtrivier: Wellseind, 1994; Iets rechtzetten: Charleville, 1974; Boven water: Havana, 2004.

Thomése begint het verhaal met een even beeldende als bijzondere openingszin. Van een auteur die bekend staat om zijn filosofische uitingen is het niet verwonderlijk dat de beschreven nachtrivier symbolisch moet worden opgevat. Echter wordt het al gauw verwarrend doordat de gladde start overgaat in een stroeve, langdradige reis, waarbij het ritme in de tekst niet altijd even lekker loopt en te veel te vaak wordt herhaald.

De filosofische leus “Het is niet te geloven en daarom gelooft de jongen het ook niet.” (p. 19) wordt gedurende de hele tekst gerecycled en steeds, in die iets andere vorm maar met dezelfde redenatie, geïntroduceerd als een al dan niet nieuwe gedachte. Hiermee miskent Thomése zijn publiek. De kracht van de tekst, die zich in het subtiele zou moeten vestigen, is zo openlijk en in het gezicht van de lezer geduwd dat de kracht is omgeslagen in een zwakte.

Het gehele verhaal lijkt zich af te spelen in het hoofd van de getraumatiseerde Tin. Wezenlijke dialogen zijn schaars, reproducties van dialogen in het hoofd van de hoofdpersoon alomtegenwoordig. In het kader van het trauma en de angsten van de hoofdpersoon kan dit een sterk punt zijn, indien het een functie heeft en het verhaal versterkt. Echter ontneemt dit de lezer de kans uit dialogen meer over de hoofdpersoon te weten te komen, zodat dit constante volgen van zijn gedachten eerder de tekst verzwakt dan versterkt.

“Iets wat ontbreekt kun je niet denken, je kunt er alleen iets omheen bedenken.” (p. 88)

In De onderwaterzwemmer wisselt Thomése af tussen filosofische diepgang en literaire oppervlakkigheid.