Zij was gedachte en herinnering

In Eerst was er de zee vertrekken intellectuelen J. en Elena uit hun stad om hun geluk te vinden op een tropisch eiland. Te midden van de minder intelligente eilandbewoners probeert het koppel zijn weg te vinden, maar echt settelen lukt niet. Verkeerde verwachtingen en misbruikt vertrouwen leiden tot torenhoge schulden en de relatie van J. en Elena met elkaar en die met hun beider geluk beginnen de eerste scheuren te vertonen. Een kettingreactie lijkt in werking gezet, waardoor de scheuren met helse kracht uit elkaar worden gerukt en hun duidelijk wordt dat een paradijs op aarde niet bestaat.

González laat poespas achterwegen en brengt de armoede tot leven met grove beschrijvingen van het ontwikkelingsgebied waar hoofdpersonen J. en Elena wonen. Althans, het eiland komt over als een ‘ontwikkelingsgebied’, maar is dat wel de terechte benaming? Het lijkt alsof de auteur met dit verhaal wil zeggen dat de ontwikkeling van de mens en diens invloed op de aarde eerder een achteruitgang is dan vooruitgang – ‘Maar heel die vooruitgang was aanvankelijk louter voor de vorm.’ (p. 29). Zeker als men het motto op het verhaal betrekt:

'Eerst was er de zee. Alles was duister. Er was geen zon, geen maan, er waren geen mensen, dieren of planten. De zee was overal. De zee was de moeder. De zee was geen mens. De moeder was geen mens, ze was geen ding of zoiets. Zij was de geest waaruit alles voortkwam. En zij was gedachte en herinnering.'
- Scheppingsverhaal van de Kogi

Meestal wordt in literatuur betekenis gegeven aan de basale elementen waaruit een mensenleven bestaat. In Eerst was er de zee ontdoet de auteur bijna alles van elke mogelijke zingevende betekenis, zodat enkel gebeurtenissen beschreven worden waaraan de auteur zelf ogenschijnlijk geen lading geeft, maar de diepgang puur aan de interpretatie van de lezer overlaat. Door zich af te zetten tegen veelgebruikte technieken uit de literatuur heeft González een vervreemdend verhaal geschreven dat juist in deze vorm goed past tussen de boeken waarvan hij zich met deze vorm lijkt te willen distantiëren.

Vervreemding kan in literatuur twee werkingen hebben op de lezer: waardering of het tegenovergestelde. In eerste instantie kon ik het boek niet waarderen: de schrijfstijl was mij te lomp en direct, de beschrijvingen deden respectloos aan en het verhaal werd te snel verteld waardoor situaties weinig lading kregen. Als recensent heb ik toen besloten om tegen mijn gevoel in het verhaal anders te interpreteren, zoals ik nu tegen mijn gevoel in een alinea vanuit de eerste persoon schrijf. Toen kwam ik tot het volgende inzicht: alles wat mij irriteerde is waarschijnlijk geschreven met de verwachting dat het die reactie zou uitlokken die ik ervoer: verontrusting en walging om ons nutteloze bestaan.

De schrijfstijl is lomp en direct, omdat het leven lomp en direct is. De beschrijvingen doen respectloos aan, omdat mensen zich vaak respectloos opstellen naar anderen. En het verhaal wordt in sneltreinvaart verteld, omdat het niet gaat om de losse momenten maar om de optelsom daarvan en waar die toe leidt.

Dit boek is keihard, oprecht en doordacht. Juist dat de auteur zuinig is met mooie beschrijvingen maakt het boek mooi, want een mensenleven kent ook maar een paar uitzonderlijk mooie momenten.