De Hongerwinter tussen zwart en wit

Mijn vader was een van kinderen die vanuit Den Haag naar de provincie Groningen ging in een grote groep ondervoede kinderen. In het familiearchief liggen nog brieven uit die tijd en mijn oom en tante, zijn broer en zus die met hem meegingen, hebben hun herinneringen met hem gedeeld. Mijn vader en zijn broer hadden het heerlijk, mijn tante had het zwaar. Toen zij op latere leeftijd dement werd, waarschuwde ze steeds dat je toch echt niet naar Groningen moest gaan. Het was daar vreselijk. Als historicus ben ik dan benieuwd naar de context van dit belangrijke deel van mijn vaders geschiedenis.

Ingrid de Zwarte pakt het onderzoek breed aan. Ze bekijkt de geschiedenis vanuit verschillende perspectieven en ze houdt er rekening mee dat de Hongerwinter lang een beladen geschiedenis is geweest. Wiens besluiten hebben geleid tot deze menselijk ramp? En hoe reageerde de bevolking? Ze maakt het allemaal inzichtelijk. De soms tegenstrijdige belangen, menselijke fouten, goede bedoelingen en het vervagen van grenzen waar honger de oorzaak van is. Ze krijgen allemaal een plaats.

Wat vooral opvalt in dit boek is de veelzijdigheid van goed en fout. Naarmate een periode verder in het verleden verdwijnt, gaan we er genuanceerder naar kijken. Dat is te zien in dit boek.
Na de oorlog was het duidelijk: zij zijn fout en wij waren goed, wij waren slachtoffers. Maar de NSB-ers dan die enthousiast hielpen met de voedselvoorziening? Die kinderen hielpen onderbrengen bij gezinnen in het noorden en oosten van het land? En Seyss Inquart, die van alles probeerde om de problemen op te heffen. Hij keek aan tegen een enorme lijst misdaden toen hij in Neurenberg terecht stond, maar de beschuldiging van moord op de slachtoffers van de Hongerwinter is ingetrokken.
Maakt het hen onschuldig? Nee, zeker niet. Seyss Inquart is opgehangen met andere nazi's en vele NSBers zijn na de oorlog berecht. Maar een historicus vertelt het hele verhaal niet alleen het zwart, niet alleen het wit.

En hoe zat het met de boeren die veel geld wilden verdienen aan de honger? De boeren die sex vroegen van vrouwen voor een paar aardappels? En de gezinnen die graag meisjes in huis wilden nemen uit de hongergebieden omdat die dan handig konden helpen in de huishouding en met de kinderen. Of de mensen die echt slecht waren tegen de kinderen? De handelaars op de zwarte markt die flink verdienden aan de ellende?
Ook aan 'onze' kant hebben we alle soorten en maten reacties. Waar een behoefte ontstaat, komen mensen met grote harten en mensen met kwade bedoelingen. Ook daar is het niet alleen wit of zwart.

De beleving van mijn vader en ook die van mijn tante kwamen breed voor. Mijn vader is nog jaren en jaren terug gegaan naar Tante Hennie en Ome Koos. Mijn tante, zoals gezegd, wilde er niks van weten. Dit is één onderdeel dat ik mis in het verhaal: de psychische gevolgen van de Hongerwinter. Hoe was het voor mijn grootouders om drie van hun vijf kinderen te moeten laten gaan en niet te weten of ze hen nog terug zouden zien. Er werd op de boten met kinderen geschoten, immers? Hoe was het om de twee delen van het gezin weer bij elkaar te krijgen? Hoe was het voor de kinderen om maandenlang weg te zijn geweest en dan weer in de stad te moeten passen? Dat moet gevolgen hebben gehad. Misschien is er geen onderzoek naar gedaan, dat kan. Maar met die vraag blijf ik nog zitten.

Verder heb ik het boek met veel interesse en tevredenheid gelezen

Athena