Het gezichtsloze eeuwige kwaad

“De druiven der gramschap” (1939) van John Steinbeck (1902 – 1968) wordt, terecht, gerekend tot ‘The Great American Novels’. Het verhaal van de familie Joad die de eigen boerderij in Oklahoma moet verlaten en vol goede moed aan de lange tocht naar, het beloofde land, Californië begint, blijft sinds het verschijnen generaties Amerikaanse en niet-Amerikaanse lezers aanspreken. Californië als het ‘beloofde land’; het paradijs op aarde is niet de enige verwijzing die Steinbeck maakt naar Bijbelse verhalen. De roman zit er vol mee, van de lange tocht naar Californië die (impliciet) refereert aan de tocht van Mozes door de woestijn en ook aan de Kruistocht van Jezus tot aan het brute geweld van de lokale politie dat refereert aan het geweld van de Romeinen tegenover de eerste Christenen. Steinbeck kiest in “De druiven der gramschap” expliciet de kant van de zwakkeren, die van de onderdrukten tegenover het kapitalistische systeem.

De roman is opgedeeld in verhalende hoofdstukken en ‘essayistische’ hoofdstukken. Dit is een goede zet van Steinbeck, want zo plaatst hij het verhaal van de familie Joad en de vele andere families in een bredere context. Hij hoeft zo geen lange monologen in de mond van één van de personages te leggen om zijn boodschap duidelijk te maken, iets wat in veel andere tendensromans wel gebeurt. Dat Steinbeck expliciet voor het socialisme of toch op zijn minst voor de sociaaldemocratie van de laten jaren dertig kiest is voor mij de grootste verrassing in “De druiven der gramschap”. Ik had niet verwacht dat dit in een van ‘The Great American Novels’ zou gebeuren. Het kapitalistische ‘kwaad’ wordt niet gepersonifieerd in één of andere literaire nazaat van Dickens’ Scrooge, het blijft anoniem en vrijwel onzichtbaar. De enige zichtbaarheid is het brute optreden van de lokale politiemacht. Mede door het ‘kwaad’ onpersoonlijk te houden krijgt deze roman haar tijdloze karakter. Dit ‘kwaad’ is overal en altijd aanwezig van het begin van onze jaartelling tot op de dag van vandaag.

Doordat Steinbeck de persoonlijke tragedies van de individuele leden van de familie Joad plaatst tegenover het eeuwig anonieme onzichtbare kwaad van het kapitalistische systeem is “De druiven der gramschap” veel meer dan een sociaal-realistische roman waarin het systeem wordt aangeklaagd. Bij Steinbeck is het een verhaal geworden van hoop en teleurstelling in het dagelijkse gevecht voor een rechtvaardig en menswaardig bestaan.