Tussen Fantasy en cyberpunk. Tussen wal en schip.

Tijdens het lezen van De Scrypturist van Paul Evanby bedacht ik me dat Arthur C. Clarke’s bekende derde wet, “ver genoeg geavanceerde technologie is niet te onderscheiden van magie”, een keerzijde heeft: “magie die functioneel het zelfde doet als technologie is niet te onderscheiden van technologie”. Of te wel, magie moet iets toevoegen aan je wereld wat niet met techniek of wetenschap te bewerkstelligen is, iets wonderlijks. Is dit niet het geval dan komt de magie al snel erg banaal over en had je er net zo goed een moderne techno-thriller of sciencefiction verhaal van kunnen maken. En dat is precies de valkuil waar Paul Evanby in valt met dit boek. Althans gedurende de eerste tweehonderdvijftig pagina’s van het boek. Daarna ontaard het in wat in de meest positieve zin omschreven kan worden als een niet geslaagde poging tot metatekstualiteit. In de meest negatieve zin kan het omschreven worden als een ondoordachte duik in een gapend gat in het plot. Dit alles maakt dit boek, wat een gewaagd mengsel van Fantasy en cyberpunk had kunnen zijn, tot de meest teleurstellende Nederlandstalige Fantasyroman die ik in tijden heb gelezen.

Ik wil vooropstellen dat het boek stilistisch prima in elkaar zit. De schrijfstijl is een van de betere die ik binnen de Nederlandstalige verbeeldingsliteratuur ben tegengekomen. Er zit een stijlbreuk in de eerste alinea van het eerste genummerde hoofdstuk. Daar wordt gebruik gemaakt van lange samengestelde zinnen, een constructie die verder in het boek niet voorkomt. Maar afgezien daarvan is er niks mis met de schrijfstijl.

LET OP: SPOILERS. Als je het boek wil lezen hou dan nu op met lezen.

De Scrypturist als fantasy – Een wereld van Smeerps
Scryptuur zijn in de wereld die neergezet wordt in het boek speciale tekens die de wereld kunnen beïnvloeden. Deze tekens worden gebruikt in de bouw (om bijvoorbeeld bakstenen aan elkaar te hechten), om geheime ruimtes te verhullen, om musketten te laten werken. Deze magie wordt gebruikt voor allerhande alledaagse doeleinden. Deze scryptuur kan erg complex worden door tekens via uitgebreide syntactische regels aan elkaar te koppelen. Dit is een interessant concept, maar dat is niet waar het boek om draait. De echte magie, de echte verwondering, in het verhaal moet komen uit de Scheren, een metafysische laag van de realiteit waarin alle Scryptuur met elkaar verbonden is. Deze wereld kan door Scrypturisten betreden worden, gebruikt worden om te communiceren en om zeer complexe scryptuurformules uit te werken. De vrije Scrypturisten van het Schrapersloge hebben het doel om in deze magische wereld kunstmatig leven te creëren: het Levend Zwart.

Maar iedere keer als de hoofdpersonen de Schering ingingen werd voor mij alle magie uit het verhaal getrokken. Het model voor de Schering is te overduidelijk, de terminologie is te transparant. Schering, ankerpunt, levend zwart… internet, Personal Computer, kunstmatige intelligentie. De Schering is een magisch internet, die betreden wordt via magische virtual reality, waar magische hackers via een magische open-source methodiek een magische kunstmatige intelligentie willen maken door middel van magische broncode. Dan komen ook nog eens magische internet protocollen, magische firewalls, magische servers, magische pseudocode, en zelfs een magische chatroom voorbij. Het is een verzameling van concepten uit de cyberpunk, en ondertussen ook uit ons dagelijks levens. Er worden op deze concepten mooie namen geplakt, stickertjes met het woord “magie” erop, maar het mag niet baten. Zodra we de Schering betreden wordt de potentie van de Scryptuur als magiesysteem verbrijzeld, de illusie van verwondering doorbroken. Van “suspension of disbelief” blijft weinig over.

“Noem een konijn geen Smeerp” (bekend van de Turkey City Lexicon) is een bekende richtlijn in de verbeeldingsliteratuur. Simpel gezegd: een auteur geeft een bekend element uit de echte wereld een vreemde naam om hun fictieve wereld zo makkelijk een exotisch smaakje te geven. Een konijn wordt een Smeerp genoemd. Dit wordt gezien als een goedkope techniek omdat het alleen maar een oppervlakkig laagje exotisme aanbrengt aan de wereld. Als dat dunne laagje exotisme doorbroken wordt kan het de geloofwaardigheid van de fictieve wereld volledig onderuithalen. De wereld die Evanby neerzet in de Scrypturist is een cornucopia aan technologische Smeerps.

De Scrypturist weet dus niet te overtuigen als fantasyroman. Maar daar kan als tegenargument hierop gegeven worden dat de Scrypturist niet als fantasyroman maar als cyberpunkroman gelezen moet worden.

De Scrypturist als cyberpunk – Omhulsel zonder Ziel
De kracht van het cyberpunkgenre komt naar mijn mening voort uit drie aspecten. Ten eerste is er de esthetiek: de verloederde betonnen jungle, de neonreclames, de cybernetische ledematen, de hackers die in een wereld van polygonen de strijd aangaan met de grote mega-coöperaties. Het tweede aspect is de thematiek. Cyberpunk gaat thematisch over de verloedering van onze samenleving door het misbruik en de verregaande integratie van de technologie in onze samenleving. Het is een dystopisch beeld van de nabije toekomst, of in sommige gevallen de wereld die had kunnen zijn als de technologie zich net iets anders ontwikkeld had. Het derde aspect is de herkenbaarheid en de nabijheid. Van alle subgenres van sciencefiction schuurt cyberpunk vaak het dichtst tegen onze werkelijkheid aan. We zien ook steeds meer cyberpunk elementen in de wereld om ons heen. Zo liggen er bijvoorbeeld tegenwoord virtual reality headsets in de winkel. Niet dat de ontwikkeling precies gaat zoals het cyberpunkgenre heeft voorspelt, maar het echt ver zat het genre er niet naast.

De Scrypturist neemt een paar van de oppervlakkige esthetische elementen van cyberpunk, het internet, de hackers, de AI, en deponeert deze in een second-world Fantasywereld. Het schuift daarbij de nabijheid en de herkenbaarheid van het genre inherent terzijde. Daarnaast maakt het ook niet gebruik van de thematiek van het genre. Dit omdat de “technologie” waar het boek om draait, de Schering, het magische internet, alleen toegankelijk is voor specialisten en vrijwel alleen gebruikt wordt door een kleine subgroep van die specialisten, is er geen sprake van de integratie van deze technologie in de samenleving. Ook als de gebeurtenissen in de Schering de werkelijkheid zelf gaan vervormen is er nog steeds geen sprake van integratie met de samenleving want alleen een kleine groep mensen (Waanredegebruikers en Nishkigoh) kan deze invloed daadwerkelijk zien en ervaren. Als het boek thematisch was gegaan over de effecten van de integratie van Scryptuur in de samenleving, een element dat nu enkel op de achtergrond aanwezig is, dan had het thematisch aangesloten bij het cyberpunkgenre. Maar dat is niet het geval. Dus het enige wat overblijft van cyberpunk in deze roman zijn de oppervlakkige esthetische elementen.

Als een roman wankelt op een enkele poot van de driepoot van het cyberpunkgenre dan kunnen we amper spreken van een cyberpunkroman. Laat staan van een goede cyberpunkroman. De Scrypturist heeft zich gekleed in het omhulsel van de cyberpunk maar is verstoken van de ziel van het genre en weet als zodanig ook niet als cyberpunkroman te overtuigen.

Personages en Plot – Meermannen en Waanrede
Als de Scrypturist niet slaagt als fantasyroman en niet slaagt als cyberpunkroman wat blijft er dan over? Het moet het niet hebben van de world-building of de menging van genres, dus dan blijven personages en plot over. De personages en dan met name de meerman Nishkigoh zijn het sterkste punt van het boek. Nishkigoh’s verbanning uit de zee, zijn strijd om te overleven en zich aan te passen aan zijn nieuwe wereld, maken van hem een goed uitgewerkte buitenstaander. Als ik het vervolg op dit boek ooit ga lezen is dat omdat ik meer wil weten over de samenleving waaruit Nishkigoh verbannen is. De groeiende band tussen Nishkigoh en de hoofdpersoon Mauric, en Mauric’s worsteling met een traumatische gebeurtenis uit het verleden vormt de emotionele kern van het boek en ook het meest geslaagde aspect van het boek.

Het plot van het boek valt zoals gezegd gedurende het laatste deel van het boek compleet aan diggelen. Het lijkt er op dat er wat interessants gedaan wordt met de Schering, namelijk dat vanuit de Schering de fysieke werkelijkheid vervormt kan worden. Maar dan wordt het uiteindelijke plan van de antagonisten uit het boek, de Scryptuurkamer van de Fluistering in Glas, uitgelegd. Dit is het moment dat de puzzelstukjes van het plot op hun plek zouden moeten vallen. Jammer genoeg blijken er een aantal belangrijke puzzelstukjes domweg te ontbreken. De Fluistering in Glas wil een wiel dat zelf draait, een magische motor, ontwikkelen. Ze hebben het werkend, maar de Scryptuur is niet stabiel, te gevaarlijk en vervaagd te snel. Het is dus niet geschikt voor gebruik in de praktijk. Om dat probleem op te lossen hebben ze het proces van Ontrafeling van de Schering en dus de realiteit zelf in gang gezet. Dit proces kan echter alleen gezien worden door meermannen als Nishkigoh en mensen beinvloed door Waanrede (Scryptuur die een psychedelisch en vernietigend effect heeft op de geest, Scryptuurdrugs dus). Aangezien de antagonisten zichzelf hier niet aan willen blootstellen stellen ze Mauric er aan bloot en laten ze hem ontsnappen zodat hij samen met Nishkigoh de Ontrafeling ongedaan kan maken en de realiteit kan aanpassen.

Hier is een probleem mee. De geschiktheid van Mauric en Nishkigoh om een oplossing voor de Ontrafeling te vinden is afhankelijk van toevalligheden. Dit probleem blijft bestaan zelfs als we ervan uitgaan dat zowel Nishkigoh en Mauric bewust door de Fluistering in Glas op het spoor van hun complot gebracht worden zodat ze in de positie komen om de Ontrafeling op te lossen. Zelfs als de Fluistering in Glas het boek waardoor Nishkigoh verbannen is bewust hebben laten afzinken naar Ashaaki (de meermannenstad) dan nog was dat geen garantie dat Nishkigoh het boek in handen zou krijgen, noch dat hij er door geobsedeerd zou worden, noch dat hij verbannen zou worden, noch dat hij zijn verbanning zou overleven. En het garandeert al helemaal niet dat Nishkigoh zijn vorm, zijn symbolieke identiteit, zou aanpassen door middel van tatoeages wat hem uiteindelijk in staat stelt om zijn deel van het redden van de wereld op zich te nemen. En Maurics beschikbaarheid voor het geheel is net zo toevallig. Zelfs als de Scryptofactaanval die hem aanzet om het complot op het spoor te komen in scene is gezet door de Fluistering in Glas dan nog zijn alle gebeurtenissen daarna, de ontdekkingen, de ontmoeting met Nishkigoh, het mislukken van Mauric en Unylle’s inbraak in het hoofdkwartier van de Fluistering van Glas, pure toeval. Ook kon de Fluistering in Glas niet weten dat Nishkigoh de invloed van de Waanrede op Mauric kon beperken, waardoor Mauric überhaupt genoeg kan functioneren om de wereld te redden.

Het komt er op neer dat de Fluistering in Glas de ondergang van de wereld in gang zetten zonder de mogelijkheid om het op te lossen. Het is pure toeval dat de juiste personen die bij toeval die mogelijkheid wel hebben toevallig op het juiste moment beschikbaar zijn. Hun meesterlijke plan komt neer op wishful thinking.

Je zou dit alles kunnen zien als een meta-tekstueel statement over de invloed van de geschreven tekst (en de auteur) op de personages, hun perceptie van de werkelijkheid, en dus op de invloed die de tekst heeft op onze perceptie. In deze interpretatie maakt het niet uit dat het plot niet klopt, want dat is het punt niet van het boek. De vaagheid en onzinnigheid van het einde is bewust om dit punt te accentueren. Zelfs als we deze interpretatie aanhangen dan nog komen we niet verder dan een statement die neer komt op een zeer oppervlakkige interpretatie van de postmodernistische taalfilosofie. En wat mij betreft kan je met dat soort pseudofilosofische geneuzel het gat in het plot niet opvullen.

Conclusie
Het mag duidelijk zijn dat het boek mij niet heeft kunnen bekoren. Qua world-building, genremenging, thematiek en plot is het boek niet geslaagd. En de interessante personages, de interessante aspecten van de wereld die op de achtergrond aanwezig zijn, de goede schrijfstijl en inventief taalgebruik kunnen het boek jammer genoeg niet redden.