Niets wat zonder gevaar wordt ondernomen, is eervol

Na Hotel Europa is Alkibiades een tweede roman van monumentale omvang van Ilja Leonard Pfeijffer. Het bevat het levensverhaal van een Griekse held uit het klassieke Athene in 11 hoofdstukken. Het laatste hoofdstuk is geschreven door zijn vrouw Timandra. Alkibiades is de pleegzoon van de legendarische Perikles, de iconische Griekse staatsman die de basis legde voor het klassieke wereldrijk van Athene en verantwoordelijk was voor de bouw van het prachtige Parthenon in Athene.

Het verhaal is fictief, maar gebaseerd op heel veel verschillende bronnen die in de appendix zijn opgenomen. Er blijkt voldoende van Alkibiades bekend te zijn om de hoofdlijn van zijn leven waarheidsgetrouw te volgen. En tegelijkertijd er is voldoende onbekend om Alkibiades een eigen stem en mening te geven. Een ruimte die maximaal en optimaal benut wordt door Pfeijffer. Bijzonder knap! Het resultaat is derhalve een boek waar realiteit en fictie door elkaar heen lopen. Een boek met zeer heldere boodschappen, c.q. waarschuwingen voor het heden.

Er worden meerdere verhalen naast elkaar verteld. Als eerste het leven van Alkibiades zelf. Vastgelegd in de vorm van de chronologie van zijn leven door hem zelf beschreven. Behoudens het laatste hoofdstuk, zoals gezegd.
Ten tweede is het de geschiedenis van meer dan 15 jaar oorlog tussen Athene en Sparta.
En ten derde is het een pleidooi voor de democratie en een vergelijk met andere staatvsormen als het koninkrijk, de oligarchie en de dictatuur.

Dat zijn allemaal interessante, maar tegelijkertijd zeer complexe, zaken. De mix van de drie genoemde perspectieven levert een boek op wat boeit van de eerste tot de laatste bladzijde. En dat is niet zomaar een gegeven aangezien de geschiedenis van de Grieken één grote en lange aaneenschakeling is van vloot-, zee- en veldslagen. Dat kan al heel snel droog en saai worden, of teveel bomen laten zien die het bos doen verdwijnen, maar is dat absoluut niet. Het boek heeft een taalgebruik wat Pfeijffer kenmerkt als een groot schrijver. Wat ook fijn is dat er twee gedetailleerde kaarten zijn opgenomen voor- en achterin het boek, hetgeen helpt om de diverse reizen, veldslagen en andere gebeurtenissen te volgen.

Je leert in de bijna 800 pagina’s Alkibiades goed kennen. Zijn motto: ‘niets wat zonder gevaar wordt ondernomen, is eervol’. Hij blijkt een redelijk van zichzelf overtuigde man met een permanente drang naar macht en invloed met een scherpe blik en analyse vermogen. Heeft een grote dadendrang. En houdt niet van tegenslag. Kan ook ontwapenend eerlijk zijn over zijn eigen tekortkomingen. Lijkt in het boek ook een ontwikkeling door te maken. Wordt zachter en reëler naarmate hij ouder wordt. Vandaag de dag zou hij gediagnosticeerd worden als iemand met een psychopatische karakterstructuur. Niet ongebruikelijk voor mensen in leiderschapsrollen. Ook niet in het hier en nu.

Dat is overigens wel van invloed op de waardering van zijn analyses. Zeker in het begin van het boek had ik nog wel vragen of de analyse van Alkibiades niet ernstig beïnvloed wordt door zijn onstuimige dadendrang en absoluut geloof in het ‘eigen gelijk’. Kortom of hij wel neutraal genoeg is om alle aspecten op zijn waarde te toetsen of zich laat leiden door zijn arrogante ik die ten koste van alles zijn gelijk moet hebben. Ook als hierbij de waarheid geweld aangedaan moet worden. Later wordt dat gevoel minder. Ook omdat hij in zekere zaken toch echt wel gelijk lijkt te hebben. Zonder het te krijgen overigens.

Wij zien Griekenland graag als de bakermat van de moderne democratie en ons Europese denkmodel. In het boek wordt helder dat het democratische model voornamelijk in Athene bestond, maar dat in naburige stadstaten of een oligarchie danwel een monarchie meer gebruikelijke manieren van het organiseren van de macht waren zoals bijvoorbeeld in Sparta (een steenworp van Athene verwijderd), andere Griekse stadstaten of het machtige buurland Perzië. Het democratische model was beperkt tot Athene en zijn veroverde gebieden en lijkt eerder uitzondering dan regel. Op uitermate inzichtelijke en simpele wijze beschrijft Pfeijffer dat er een logische en natuurlijke evolutie tussen verschillende bestuurlijke vormen mogelijk is. De reden voor de transitie van het ene naar het andere model zijn de tekortkomingen van de verschillende modellen.

Wat ook bijzonder helder beschreven wordt is het ‘business model ‘ van Athene. Zij hadden een bijzonder sterke vloot. En heersten over de zee en hadden een groot imperium opgebouwd. Zolang Athene haar vaarroutes open hield, haar imperium schatplichtig, en er tevens voldoende nieuwe gebieden aan het imperium konden worden toegevoegd bloeide en floreerde Athene. De concurrent Sparta daarentegen was sterk op het land gericht en had een formidabel landleger. Twee dicht bij elkaar gelegen stadstaten maar met totaal verschillende belangen. Bijna knap dat die een verwoestende oorlog beginnen, waar vreedzame co-existentie ook een zeer interessante optie was geweest.

Bijzonder indrukwekkend is de analyse van Pfeijffer dat een democratie helemaal niet geïnteresseerd is in het concept ‘waarheid’ of handelt op basis van vaststaande en bewezen feiten. In een democratie is alles relatief en onderhandelbaar. Ook de waarheid. De vrijheid van het individu en het definiëren van een eigen, alternatieve, waarheid, en gelijk, gaat boven alles. Een absolute waarheid als absolute waarheid inbrengen in een democratisch debat is derhalve dan ook suïcidaal. De absolute waarheid wordt onmiddellijk gedegradeerd door tegenstanders als ‘één van de mogelijkheden’ waar vrijelijk over onderhandeld kan worden. Interessant!

Het zijn met name dit soort beschouwingen die een verhelderend inzicht geven in de wereld van vandaag. Vrij snel zie je in je hoofd parallellen opdoemen met bijvoorbeeld discussies over het klimaat of COVID, of de wijze waarop iemand als Trump vrij gemakkelijk wegkomt met de meest bizarre leugens. Volstrekt helder na het lezen van dit boek (overigens legt Pfeijffer op geen enkele wijze een relatie met de huidige tijdgeest).

De kwaliteit van een democratie staat of valt met voldoende overtuigend leiderschap in het democratisch bestel. Ontbreekt dit dan vervalt het politieke debat tot roddel en achterklap met veel versplinterde facties die hun dagelijks gelijk willen hebben zonder oog voor het grotere geheel en consequenties op langere termijn (goh; waar doet dat toch aan denken?).

Het zijn deze dialogen in het boek die je aan het denken zetten en leiden tot het besef dat een democratie geen ‘automatisme’ is. Er moet keihard aan gewerkt worden om de randvoorwaarden voor een goed functionerende democratie zeker te stellen. Lukt dat niet dan is een terugval naar een oligarchie of dictatuur niet onwaarschijnlijk. Het zijn lessen uit een ver verleden die in de huidige realiteit meer dan geldig zijn. In die zin overstijgt dit boek zijn setting van ver vóór Christus naar het heden.

In dit fraai vormgegeven boek (prachtige omslag, met vlammende groene letters), geeft Pfeijffer ons geschiedenisles over het Griekse verleden, geeft hij in romanvorm gestalte en stem aan wie Alkibiades geweest had kunnen zijn en houdt hij bovendien een krachtig pleidooi om zeer zuinig te zijn op de democratische waarden. Dat is wel heel knap gedaan!