Lezersrecensie
Want er is niets veranderd
Over Eichmann en zijn proces in Jeruzalem zijn meerdere boeken geschreven. Eén van de meest bekende is wellicht het ooggetuige verslag van het proces geschreven door Hannah Arendt: Eichmann in Jeruzalem. Onlangs kwam ik op het spoor van ‘De Zaak 40/61’, geschreven door Harry Mulisch, ook over deze rechtszaak. Eerste druk maart 1962. Ik lees de eenentwintigste druk uit augustus 2021. Hannah Arendt heb ik gelezen tijdens mijn studie. Dit werk van Mulisch kende ik helemaal niet. Dus ben ik zeer benieuwd.
Het boek blijkt te bestaan uit 14 gebundelde artikelen die verschenen zijn in Elseviers Weekblad. De journalist Mulisch was voor dit blad aanwezig bij het proces, en reisde tevens langs voor het verhaal relevante plekken zoals bijvoorbeeld Auschwitz, Birkenau, het kantoor van Eichmann in Berlijn en de Wannsee, waar de top van nazi Duitsland de basis legde voor de totale vernietiging van de joden. En Eichmann was daar bij.
Eichmann, maar ook andere nazi kopstukken, worden consequent geciteerd in het Duits. Onvertaald. Bewust, zo blijkt, omdat Mulisch vond dat met een vertaling van de tekst de afschrikwekkende werking ervan verloren zou gaan. Iets wat gevoelsmatig lijkt te kloppen.
Mulisch is niet neutraal ten opzichte van het proces. En ook niet ten opzichte van Eichmann en zijn daden. Niet zoals Arendt in ieder geval, die in ‘Eichmann in Jeruzalem’ een neutrale, maar daardoor ook afstandelijke, toon gebruikt. Mulisch heeft een oordeel, en laat dat overduidelijk merken in zijn reactie op wat Eichmann verklaard in de rechtszaal.
Mulisch beschrijft de verdediging van Eichmann in detail. Hij volgde enkel bevelen op. Heeft niemand zelf vermoord. Was gehouden aan zijn eed van trouw aan het naziregime. Hij was onderdeel van een systeem. Een klein radertje. Enzovoort. Eén voor één komen de argumenten voorbij.
In de 14 verhalen komt een duidelijk beeld van Eichmann en zijn manier van denken naar voren. Begeleid door scherpe, soms zelfs cynische, opmerkingen van Mulisch. Toch is dat niet storend. Wie zegt dat je bij deze materie geen mening mag hebben, of neutraal moet blijven?
Het boek is geschreven in 1961. De schade van de oorlog was op veel plaatsen nog heel zichtbaar en aanwezig. Zo bezoekt hij het oude kantoor van Eichmann in Berlijn. Een ruïne door de bombardementen. Aan de hand van een verslag van het verhoor van Eichmann in zijn rechtszaak over dit gebouw, zoekt Mulisch de oude werkkamer van Eichmann. Een zeer precieze beschrijving van dit gebouw overigens. Door de verwoesting kan hij deze kamer niet precies lokaliseren, wel ongeveer. Een uniek verhaal. Inmiddels is het gebouw gesloopt. Er staat een moderne flat kan je zien op Google Maps.
Bijzonder interessant is de analyse en beschrijving van Mulisch over de rol van technologie. Hij stelt dat de vernietiging van de joden zo massaal was doordat de moderne technologie dit mogelijk maakte. Hij bedoeld de spoorwegen, de administratie, het Zyklon-B gas, en massa crematoria. ‘Kleine’ mensen kunnen met hun ‘kleine’ daden daardoor enorme impact sorteren. Met één kleine druk op de knop werd de atoombom gedropt op Japan. Kleine daad. Enorme gevolgen. De ‘kleine’ mens met zijn grote techniek. Eichmann kon ‘klein’ zijn, omdat de techniek zo groot was. En Mulisch schrijft dit in 1961! Hij stelt dat in de toekomst de mens nog kleiner zal zijn, en de gevolgen nog groter.
Het concept van zo’n groot technisch construct waarvan Eichmann slechts een radertje was, althans dat is altijd zijn verweer geweest, haalt Mulisch onderuit met de analogie van een auto. Een auto is ook een technisch construct. Zonder een eigen wil. Er is echter een bezielde mens voor nodig die het gaspedaal moet intrappen voordat de auto in beweging komt. Er is dus een active daad nodig om de auto in beweging te kunnen krijgen. En het is deze actieve daad die het stelsel ‘aanzet’.
Mulisch zegt in één zijn laatste hoofdstukken dat het niet alleen de Duitsers kan overkomen, deze enorme destructieve waanzin. De mensheid, wij mensen, veroorzaken dit. Hij voorspelt dat er nieuwe Hitlers zullen opstaan. Die zien er anders uit: “…bijvoorbeeld kaal, …, met een lange baard, en met een zachte vaderlijke stem? Of jong en gezond, met een meeslepende heldere oogopslag?” Mensen zullen weer verleid worden. Zullen willen sterven voor de leider. Dat kan ook in Nederland gebeuren!
Kortom de geschiedenis zál zich herhalen. ‘Zoals de Edda zingt. Want er is niets veranderd.’ …… zegt Mulisch.
Een bijzonder boek. Ruim 60 jaar oud nu, maar toch enorm actueel.
Het boek blijkt te bestaan uit 14 gebundelde artikelen die verschenen zijn in Elseviers Weekblad. De journalist Mulisch was voor dit blad aanwezig bij het proces, en reisde tevens langs voor het verhaal relevante plekken zoals bijvoorbeeld Auschwitz, Birkenau, het kantoor van Eichmann in Berlijn en de Wannsee, waar de top van nazi Duitsland de basis legde voor de totale vernietiging van de joden. En Eichmann was daar bij.
Eichmann, maar ook andere nazi kopstukken, worden consequent geciteerd in het Duits. Onvertaald. Bewust, zo blijkt, omdat Mulisch vond dat met een vertaling van de tekst de afschrikwekkende werking ervan verloren zou gaan. Iets wat gevoelsmatig lijkt te kloppen.
Mulisch is niet neutraal ten opzichte van het proces. En ook niet ten opzichte van Eichmann en zijn daden. Niet zoals Arendt in ieder geval, die in ‘Eichmann in Jeruzalem’ een neutrale, maar daardoor ook afstandelijke, toon gebruikt. Mulisch heeft een oordeel, en laat dat overduidelijk merken in zijn reactie op wat Eichmann verklaard in de rechtszaal.
Mulisch beschrijft de verdediging van Eichmann in detail. Hij volgde enkel bevelen op. Heeft niemand zelf vermoord. Was gehouden aan zijn eed van trouw aan het naziregime. Hij was onderdeel van een systeem. Een klein radertje. Enzovoort. Eén voor één komen de argumenten voorbij.
In de 14 verhalen komt een duidelijk beeld van Eichmann en zijn manier van denken naar voren. Begeleid door scherpe, soms zelfs cynische, opmerkingen van Mulisch. Toch is dat niet storend. Wie zegt dat je bij deze materie geen mening mag hebben, of neutraal moet blijven?
Het boek is geschreven in 1961. De schade van de oorlog was op veel plaatsen nog heel zichtbaar en aanwezig. Zo bezoekt hij het oude kantoor van Eichmann in Berlijn. Een ruïne door de bombardementen. Aan de hand van een verslag van het verhoor van Eichmann in zijn rechtszaak over dit gebouw, zoekt Mulisch de oude werkkamer van Eichmann. Een zeer precieze beschrijving van dit gebouw overigens. Door de verwoesting kan hij deze kamer niet precies lokaliseren, wel ongeveer. Een uniek verhaal. Inmiddels is het gebouw gesloopt. Er staat een moderne flat kan je zien op Google Maps.
Bijzonder interessant is de analyse en beschrijving van Mulisch over de rol van technologie. Hij stelt dat de vernietiging van de joden zo massaal was doordat de moderne technologie dit mogelijk maakte. Hij bedoeld de spoorwegen, de administratie, het Zyklon-B gas, en massa crematoria. ‘Kleine’ mensen kunnen met hun ‘kleine’ daden daardoor enorme impact sorteren. Met één kleine druk op de knop werd de atoombom gedropt op Japan. Kleine daad. Enorme gevolgen. De ‘kleine’ mens met zijn grote techniek. Eichmann kon ‘klein’ zijn, omdat de techniek zo groot was. En Mulisch schrijft dit in 1961! Hij stelt dat in de toekomst de mens nog kleiner zal zijn, en de gevolgen nog groter.
Het concept van zo’n groot technisch construct waarvan Eichmann slechts een radertje was, althans dat is altijd zijn verweer geweest, haalt Mulisch onderuit met de analogie van een auto. Een auto is ook een technisch construct. Zonder een eigen wil. Er is echter een bezielde mens voor nodig die het gaspedaal moet intrappen voordat de auto in beweging komt. Er is dus een active daad nodig om de auto in beweging te kunnen krijgen. En het is deze actieve daad die het stelsel ‘aanzet’.
Mulisch zegt in één zijn laatste hoofdstukken dat het niet alleen de Duitsers kan overkomen, deze enorme destructieve waanzin. De mensheid, wij mensen, veroorzaken dit. Hij voorspelt dat er nieuwe Hitlers zullen opstaan. Die zien er anders uit: “…bijvoorbeeld kaal, …, met een lange baard, en met een zachte vaderlijke stem? Of jong en gezond, met een meeslepende heldere oogopslag?” Mensen zullen weer verleid worden. Zullen willen sterven voor de leider. Dat kan ook in Nederland gebeuren!
Kortom de geschiedenis zál zich herhalen. ‘Zoals de Edda zingt. Want er is niets veranderd.’ …… zegt Mulisch.
Een bijzonder boek. Ruim 60 jaar oud nu, maar toch enorm actueel.
5
Reageer op deze recensie
