Ontroerend klare taal

Een aap op de wc van journaliste Joukje Akveld, rijkelijk geïllustreerd door Martijn van der Linden, vertelt het waargebeurde verhaal van de Rotterdamse dierentuin in de Tweede Wereldoorlog. Mensen komen zijdelings in dit boek voor, enerzijds als veroorzakers van de rampspoed, anderzijds als trouwe dierenvrienden, als redders in de nood. De ware hoofdpersonen zijn de dieren.

Begin jaren veertig werd het plan opgevat om de dierentuin in het centrum van Rotterdam te verhuizen naar de buitenwijk Blijdorp. Schoorvoetend was het bestuur akkoord gegaan. De hoge bomen en de kronkellaantjes waar menige Rotterdammer afleiding had gevonden , zouden verdwijnen. Zoals vele dierentuinen was ook de Rotterdamsche diergaarde vele decennia eerder spontaan ontstaan, in dit geval met een beperkte vogelverzameling rond een vijver. Af en toe werd er een nieuw paviljoen neergezet. Wanneer een weldoener geld schonk voor een uitbreiding van de ‘collectie’ bijvoorbeeld.

De ruimte werd allengs te krap voor een verantwoorde interactie tussen mens en dier. De Indische olifanten konden hun vier ton zware lijven nauwelijks keren. Door de crisis van de jaren dertig nam het bezoek aan de dierentuin af. Er was permanent geldnood. De gemeente was de lapjesdeken van gebouwen liever kwijt dan rijk. De directeur in die dagen, Koenraad Kuiper, wiens dochter een van de bronnen is van dit uiterst informatieve boek, meende dat het beter was om overstag te gaan. De grond in het centrum was veel waard en in de polder kregen de dieren meer ruimte. Minder dieren, te bewonderen in hun (nagebouwde) natuurlijke habitat. Een visie die in die tijd voorzichtig volgers kreeg.

Achterin het boek staat een interview met de dochter afgedrukt, inclusief zwart-witfoto’s. Olifanten werden nog gebruikt om voor een dubbeltje trucjes te doen of om ritjes te maken met kinderen. Een aap bladert in een boek en leert ‘schrijven’. De dieren waren in die tijd nog niet veel meer dan attracties. De directeur loopt bijna dagelijks met een welpenleeuw en de surrogaatmoeder, een zwarte herder, door de laantjes. Alles om bezoekers te trekken, wel steeds met hart voor de dieren.

(De zwarte neushoornbaby Kali wordt begeleid door een negenjarig zwart jongetje dat de oppassers moet leren hoe om te gaan met de kolos in wording. Het jongetje – waarover Akveld heel fijntjes zegt dat het eigenlijk bruin is, de neushoorn eigenlijk grijs – is eigenlijk ook een bezienswaardigheid. Na een paar maanden wordt hij weer afgescheept richting Afrika.)

Kuiper wilde van de nood een deugd maken en als de nieuwbouw eenmaal klaar was, gezeten op een van de nukkige olifanten met een parade door de stad naar het nieuwe onderkomen trekken. Maar de inval van de Duitsers op 10 mei 1940 maakt daar een einde aan.

Akveld geeft informatie over de oorlogsdagen en vertelt de geschiedenissen van de verschillende uitheemse dieren en hun vaak roerende lot. In een klare taal. Dit is een jeugdboek, maar de geschiedenis wordt onomwonden gebracht. Hulde, kinderen hoeven niet kinderlijk benaderd te worden.

Dieren komen om, of vluchten wanneer er geschoten wordt en er bommen op de diergaarde vallen. Wonder boven wonder is het aantal slachtoffers beperkt en worden veel dieren op de vreemdste plaatsen teruggevonden.  De kern van dit boek vormt een blok met de gebeurtenissen van 10 – 15 mei 1940. De oorlogshandelingen en ‘ondertussen in de dierentuin’.

De nieuwe dierentuin is bij lange na niet af en de oude wordt getroffen door branden. Waar laat je de beesten. De overspannen chimpansee Josephine bijvoorbeeld. In de wc van een dicht café bijvoorbeeld, ergo de titel.

Uit voorzorg heeft Kuiper, waarschijnlijk een van de moeilijkste beslissingen van zijn loopbaan, verschillende vluchtgevaarlijk roofdieren moeten laten afschieten door Nederlandse militairen. Dierentuinen uit heel het land boden hulp aan.

Uiteindelijk ging Diergaarde Blijdorp op 13 juli 1940 open en trok in de jaren daarna steeds meer bezoekers. De functie van plek om je zorgen even te vergeten was hersteld. Met kunst en vliegwerk wisten de medewerkers de dieren door de hongerwinter te loodsen.

Akveld vertelt – ook voor volwassenen – interessante details. Zoals het afschermen van een stuk van de dierentuin door de nazi’s voor privébezoek. En het vergeten bombardement van 31 maar 1943, toen Amerikaanse bommenwerpers Blijdorp aanzagen voor een militair doel.

Illustrator Martijn van der Linden bezocht de kunstacademie in Rotterdam en leerde in Blijdorp tekenen. Dat is duidelijk te merken aan de schetsen en de portretten in wisselende technieken van de moedige hoofdrolspelers.

Een aap op de wc is een mooi uitgevoerd, sterk geïllustreerd educatief boek, dat door de klare taal ook weet te ontroeren. Het zal kinderen zeker aan het denken zetten. Het einde is heel sterk. Pantserkrokodillen kunnen heel oud worden. Een van hen, Hakuna, leefde bij het bijna ter perse gaan van het boek nog steeds. Hij naderde waarschijnlijk al bijna de honderd.

‘Dat onopvallende dier met zijn grauwgrijze lijf bij de ingang van het reptielenhuis heeft meer gezien dan jij en ik. Hij is ouder dan je opa en oma. Je zou willen dat hij kon praten en zijn geheimen met je deelde. [ … ] Aan de binnenkant van zijn derde ooglid kijkt Hakuna naar de film van zijn leven. Het is een film van suizende stilte boven slingerende rivieren in een groene jungle. Van een reis naar een Nederlandse dierentuin en honderdduizenden voeten die voorbij schuifelen achter glas. Het is ook een film van bommen en een brandende dierentuin. Van chaos, dode dieren en paniek. Het is een film waarin de pantserkrokodil als enige overlever de held is van het verhaal.’

En dan stierf op 6 maart jongsteleden ook Hakuna. Akveld geeft er een fijne draai aan. Het natuurhistorisch Museum te Rotterdam wil hem en zijn iets eerder overleden soortgenoot Matata opzetten. Die zijn dus straks weer te zien.

‘Oké, niet levend, maar dood. Maar voor twee dieren die kampioen waren in bewegingloos leven  is een bewegingsloos bestaan in een museum best een gelukkig einde. Toch?’