Je moeder(s) kies je niet.

Sunday morning brings the dawn in,
It's just a restless feeling by my side.
Early dawning, Sunday morning.
It's just the wasted years so close behind.
Watch out, the world's behind you.
There's always someone around you who will call.
It's nothing at all.

Uit "Sunday morning" van The Velvet Underground & Nico

moeders van anderen is het debuut van de Nederlandse auteur Mirthe van Doornik. Ze behaalde met deze roman de longlist van de Bookspot literatuurprijs 2018 en de longlist van de Hebban Debuutprijs 2019.

'Ik kijk vaak naar het plafond. Altijd naar de plek waar de gele verf over de rand van het plafond lekt alsof deze zich langzaam uitbreidt, omdat het juist de imperfectie is waar mensen naar staren. Naar dikke mensen, naar gehandicapten, naar ongelukken, naar ons.'

We volgen de twee zusjes Nico en Kine. Ze betrekken met hun moeder Nora een flat in een troosteloze omgeving. Nora is zwaar verslaafd aan alcohol, vindt zichzelf "bohemien", omringt zich met oppervlakkige contacten, waaronder de zweefteef Joke Lotus. Ze is niet altijd dronken, soms doet ze een halfslachtige poging om even de zorgzame moeder te zijn (moeder één), op andere momenten strooit ze haar eigenzinnige wijsheden in het rond en gebruikt ze de meisjes om gehoor te vinden bij anderen. Ze zet op die momenten de meisjes ook op een gênante manier onder druk om te laten zien dat ze bestaan. Dan moeten ze bijvoorbeeld de fijn geconstrueerde bloemen van de rontonde gaan afplukken, omdat bloemen volgens haar hippie denkwereld gratis moeten zijn, zoals alles uit de natuur (moeder twee). Moeder drie is de moeder waarover niet gesproken wordt, de moeder waar ze zich nog meer voor schamen dan moeder twee, de alcoholiste die uitgeteld in haar rookstoel ligt. Soms komt er nog een vierde moeder te voorschijn, dat is de moeder die zich schuldig voelt en van haar meisjes wil horen dat zij toch geen slechte moeder is, de moeder die haar dochters 's nachts huilend wakker houdt.

'Mijn moeders hebben genoeg van de tijd die blijft inkrimpen en de kinderen die bij hen vandaan groeien. Ze hebben het geprobeerd, ze willen ook alleen maar leven, ze zijn gewoon niet allemaal even geschikt voor het moederschap.'

Als kind worden de zusjes in de weekends nog wel opgevangen door hun vader, maar van zodra die een nieuwe vriendin heeft (met twee zoontjes) verdwijnt hij zo goed als volledig uit beeld. Tante Ellis is er ook nog, met haar zetten ze af en toe een klein stapje in de wereld, maar echte steun heeft ook zij niet te bieden. De meisjes zijn dus op zichzelf en elkaar aangewezen. Ze zoeken houvast in vaste rituelen, dat zien we vooral in het begin als ze nog prille tieners zijn. Ze hanteren allebei hun eigen overlevingstechnieken.

'De rivier, ons oude huis, deze flat, mijn vader, mijn moeder, de herinneringen: alles heeft zijn eigen plan, het is onmogelijk jezelf ergens aan vast te houden.'

Nico rijdt zich vast, bouwt muren om zich heen. Ze is geobsedeerd door rampen (ongevallen, aanslagen,...) en worstelt met een angstsyndroom. Daardoor lijkt zij niet in staat iets van haar leven te maken. Liever ontsnapt zij in een meer overzichtelijk universum, dat van de computergames. De echte wereld is veel te gevaarlijk, ze blijft liefst bewegingloos en soms wil zij volledig verdwijnen, in het niets oplossen.

'... aan de zijkant staan de mensen zoals ik, mensen zonder handelsmerk, behalve dat ze weten hoe ze onzichtbaar kunnen zijn, hoe ze door de gangen moeten schuifelen zonder dat hun rugzak uit het raam wordt gegooid. Je kunt zien dat ze hun best doen zichzelf een houding te geven om niet van de foto te vallen.'

Voor haar moeder heeft zij geen mededogen, ze noemt haar moeder steevast bij de voornaam, "mama" krijgt zij niet over haar lippen, want Nora is geen "mama" zoals de "moeders van anderen".

Kine is jonger, bekijkt het leven door een positievere bril, ze wil er wel iets van maken en blijft haar moeder omringen met mededogen, telkens deze vertelt dat ze haar leven gaat beteren. In haar kinderlogica neemt zij zich een houding aan door niet te geloven in woorden die ze niet begrijpt. Op die manier bestaan ze voor haar niet en probeert zij overzicht te houden op haar leven.

'Ik denk aan dingen die bestaan omdat er woorden voor zijn, maar waar ik toch niet in geloof. Ik denk aan mama.'

Naast alcoholverslaving en verwaarlozing, worstelt het eenoudergezin ook met geldgebrek, ze leven in armoede. Ook de moeder schaamt zich hiervoor en geeft zichzelf voor een stuk een houding met haar bohemien attitude, alsof zij er zelf voor kiest om op die manier te leven. Een pose, want van zodra ze de kans ziet om gemakkelijk geld te verdienen, laat zij zich steevast verleiden.

De roman verloopt chronologisch (van 1997 tot 2014) en is ingedeeld in korte hoofdstukjes, waarin Nico en Kine telkens een tijdje aan het woord zijn. Fragmentarische puzzelstukjes die een inkijk bieden op al even verbrokkelde levens.

'Nico kijkt lang om zich heen naar wat ze in de tas moet doen, alsof ze in stukken is gevallen en nu twijfelt of ze de stukjes bij elkaar moet rapen of juist achter moet laten.'

Hoewel de meisjes wel op hun eigen manier omgaan met hun situatie, is er niet veel verschil in stijl of toon. Die toon wordt nergens zwaar op de hand, terwijl het toch om een ernstige problematiek gaat. We komen doorheen heel het boek mooie beelden en kinderlijke indrukken tegen, in een associatieve stijl die heel natuurlijk overkomt en gemakkelijk leest. De armoedige levensomstandigheden brengen ook situationele humor met zich mee.

'Vaak genoeg hebben we in nood onze kont afgeveegd met ruwe koffiefilters, maar andersom, koffiezetten met toiletpapier is een nieuwe uitdaging.'

Net zoals de meisjes weinig houvast voelen in hun levens, voelde ik ook weinig houvast tijdens het lezen, ook aan mij ontglipte er veel, maar dat is in dit geval een sterkte, op die manier voelde ook ik hun worsteling, hoe moeilijk het is om grip te krijgen op het leven.

moeders van anderen (met moeders bewust zonder hoofdletter!) is een meer dan verdienstelijke debuutroman, waarvan de slotzin geruime tijd blijft nazinderen op mijn netvlies. Mirthe van Doornik heeft schrijverstalent en slaagt erin de lezer op de neus van de feiten te drukken, op het mechanisme van verborgen armoede, iets waar we in het dagelijkse leven liever niet mee geconfronteerd worden, levens waar we zelfs liever van wegkijken. En terwijl het niet de eerste keer is dat ik een dergelijke problematiek tegenkom in een boek, was deze roman voor mij toch een eye opener, dankzij haar trefzekere opbouw en stijl.

En ja, dit doet nu even niet ter zake, maar "The Velvet Underground & Nico" is toevallig wel mijn lievelingsalbum "aller tijden".

'De geluiden van mijn moeders zijn opgehouden. Ze zijn moe, zo uitgeput zijn ze dat ze zeven jaren diep zullen slapen. Ver boven hun slapende hoofden zitten mensen voor altijd op een berg, soms omgewaaid, soms ingevroren of door het landschap omsloten. En terwijl de tijd verder draait wordt de kleur van hun kleding langzaam uitgewist.'