Twee vrouwen, twee kanten, maar één vreselijk verhaal

Dat de val van Berlijn in 1945 een hel geweest moet zijn voor de burgerbevolking blijkt nog maar eens uit deze grauwe en rauwe graphic novel, die een (fictieve) mix is van twee (allerminst fictieve) relazen van direct betrokkenen, een Berlijnse vrouw en een Russische vertaalster.

Nicolas Juncker klinkt Duits, maar is het is een Franse auteur, die in Alleen in Berlijn over de korte ontmoeting vertelt van de vrouwen achter twee gepubliceerde oorlogsgetuigenissen, Eine Frau in Berlin en Carnets de l’interprète de guerre, respectievelijk door een anonieme vrouw en Elena Rzhevskaya. De vrouwen hebben elkaar natuurlijk nooit echt ontmoet, maar de fictieve confrontatie van twee werelden en twee perspectieven die uiteindelijk wel hetzelfde verhaal brengen, is een handig narratief middel om een vreselijke boodschap dubbel zo krachtig over te brengen: over hoe overwinningen in oorlogen alleen maar verliezers maken.

De nadagen van het Duizendjarige Duitse Derde Rijk, eind april, begin mei 1945. Hitler verschuilt zich in zijn bunker, de geallieerden bombarderen de stad plat, de Russen dringen de ruïnes binnen en koelen hun wraak op de achtergebleven burgerbevolking. Ingrid lijdt honger in een schuilkelder als de Sovjets binnenvallen en valt meteen ten prooi aan de soldaten. In een dagboek houdt ze de verkrachtingen en mishandelingen – in theorie door de legerleiding verboden – bij. Haar flat is verwoest en haar verloofde, een soldaat, is vermist. Ze huurt een kamer en ontmoet daar de ingekwartierde Evgeniya, tolk bij de Russische geheime dienst en betrokken bij de identificatie van Hitlers lijk. Afwisselend volgen de lezers de twee vrouwen en zijn we getuige van de naoorlogse gruwel en absurde paranoia van de bezetting.

We lezen de dagboekfragmenten van Ingrid (in een soms lastig leesbaar ‘handschrift’) en de notities van Evgeniya. Meestal zijn die weergegeven als commentaar bij de tekeningen, maar er is aan het eind ook een lange passage van enkele bladzijden met alleen maar Ingrids treurige wedervaren. De tekeningen zijn – gepast – grauw in grijstinten, naast enkele scènes in bloedig rood. Juncker gebruikt slechts heel sporadisch en zeer welbewust kleur. Bijvoorbeeld wanneer Ingrid in haar schuilkelder een zeldzame hap appelmoes krijgt, komt er letterlijk kleur in haar bestaan. De auteur maakt ook ruimschoots gebruik van de mogelijkheden van cadrage en vult zijn bladspiegel afhankelijk van de scène of de intensiteit van het relaas met kleine tot grote kaders. De tekeningen zelf zijn cartoonesk en ruw, maar toch raak: bijvoorbeeld de vermoeidheid en honger op uitgemergelde, letterlijk monddode gezichten spreken boekdelen. En verminkte of opgehangen mensen zijn ook in deze stijl afschuwelijk om zien.

Alleen in Berlijn is dus geen pretje om te lezen, maar schudt zijn lezers wel flink dooreen en werkt in op ons historisch bewustzijn, met de boodschap deze waanzin nooit te vergeten. Zulke graphic novels zouden – met misschien wat minder tekst – verplichte schoollectuur moeten zijn en vervangen met gemak enkele saaie geschiedenislessen over WO II. In feite is het voor geschiedenisleerkrachten vandaag makkelijker dan ooit om de impact van beide Wereldoorlogen bij te brengen aan hun leerlingen met behulp van indringende strips. Veel makkelijker dan met online afstandsonderwijs mogelijk is!

Dit boek wint zeker geen schoonheidsprijs en soms moet de lezer zich door de dagboekfragmenten ploegen, maar het laat je niet los en doet lezen tot het eind, dat overigens veel minder hopeloos is dan de rest van het boek doet uitschijnen. Er is geen twijfel dat Evgeniya en vooral Ingrid ondanks of juist dankzij hun ervaringen sterker zijn geworden. Ook dat is een tijdloze boodschap die de lezer hier meekrijgt. Alleen in Berlijn is veel meer dan louter een historisch verhaal en een getuigenis over onmenselijke gruwel. Het is ook een ode aan menselijke veerkracht.