“Als wij dood zijn is ’t gedaan”

‘De verlossing’ van Willem Elsschot werd door Polis (samen met ‘Pensioen’ en ‘Het tankschip’) gepubliceerd in het voorjaar van 2017 nadat deze uitgeverij de rechten op het hele oeuvre van de auteur had verworven. Het is de derde roman van Elsschot, uit 1921, en daarom ook interessant als overgangsroman tussen zijn debuut, het meer traditioneel-realistische ‘Villa des Roses’ en de latere werken, waarin Elsschot zijn typische zakelijk-realistische stijl volop tot ontwikkeling laat komen.

In het bijna nog feodale gehucht Groendal heerst er een intense strijd tussen de nieuwe dorpspastoor Kips (die eruitziet als een eenogige cycloop) en de atheïst Pol Van Domburg, een manipulatieve winkelier die zijn kennis haalt uit boeken, de wetenschap en zijn socialistische vrienden uit de stad en hierdoor een “gevaar voor de gemeente” vormt. De strijd stuwt zich voort naar een fatale confrontatie, waarna het verhaal echter nog een onverwachte wending krijgt en de aandacht volledig verschuift naar Pols jongste dochter, de vrome Anna, die haar eigen interpretatie van de ‘verlossing’ alsnog probeert te bewerkstelligen.

In de kleurrijke personages, de zakelijke motieven, de onhebbelijke kleine kanten van de mens en de scherpe ironie zitten alvast vele indicaties van de latere ingrediënten van het werk van Elsschot, met vooral ‘Lijmen/Het been’ en ‘Kaas’, waarin het illustere duo Boorman en Laarmans hun opwachting maken. In Pol zitten bijvoorbeeld zowel de harde, sluwe, zakelijke kanten van Boorman als de meer gevoelige en kwetsbare karaktereigenschappen van Laarmans.

In 'De Verlossing' neemt Elsschot ons dus mee naar het Vlaamse platteland (een uitzondering binnen zijn oeuvre) en schetst hij een katholieke dorpswereld die gedomineerd wordt door een aantal fel contrasterende krachten die terugkomen in diverse personages en situaties waarin goed en kwaad door elkaar heen vloeien. De taal en stijl van Elsschot zijn opnieuw scherp, krachtig en overtuigend, maar laten toch ook bewust voldoende ruimte aan de lezer om een persoonlijke mening te vormen over de gepresenteerde motieven en dilemma's. Een eenduidig moraliserend oordeel is immers nooit direct aanwezig in Elsschots romans.