De mens als maat van alle dingen

Philipp Blom is een in Hamburg geboren filosoof en historicus. Hij debuteerde in 1995 en publiceerde sindsdien tientallen fictie- en non-fictiewerken. Tot zijn bekendste werken rekenen we onder andere Wat er op het spel staat (2020) en De opstand van de natuur (2017). De onderwerping werd in het Nederlands uitgegeven door De Bezige Bij en uit het Duits vertaald door Wil Hansen.

In De onderwerping kijkt Blom om zich heen en ziet hoe de hedendaagse Homo Sapiens alle contact met de natuur verloren is. Hij legt ons aan de hand van de wereldgeschiedenis uit hoe het zover is kunnen komen. Hij zoekt uit hoe een wezen dat honderdduizenden jaren in relatieve harmonie leefde met zijn omgeving er zich van losmaakte. Hij begint die zoektocht in Uruk, drie millennia voor onze tijdrekening. Aan de hand van het Gilgamesj-epos, het oudst bekende mythologische verhaal, maakt hij ons duidelijk dat de eerste stedelingen zichzelf nog als deel van de natuur zagen. De halfgod Gilgamesj probeert zich immers boven die natuur te zetten, een streven dat hem uiteindelijk fataal zal worden.

Enkele duizenden jaren na de betreurde Gilgamesj, schrijft de auteur van Genesis - vermoedelijk een Israëliet in Babylonische ballingschap - het eerste boek van het oude testament, de opdracht van Jahwe aan Adam en Eva, neer: 'Ga en onderwerp de aarde'. Als een charismatische sekteleider uit het naburige Nazareth zijn leer op het Oude Testament baseert en diens volgeling Petrus een nieuwe religie sticht die zich vanuit het Midden-Oosten over de wereld verspreidt, krijgt dat ene zinnetje verwoestende gevolgen.

Blom schrijft neer hoe met de verspreiding van het Christendom ook het idee dat de mens de verheven soort boven alle andere soorten is zich van de wereld meester maakt. Hij laat ons zien hoe dat idee de rechtvaardiging is voor overexploitatie van natuurlijke bronnen. Een belangrijk hoofdstuk handelt over de slavenhandel; de zwarte Afrikaan werd immers als ‘wilde’ gezien en dus deel van de natuur. Ook de verlichte filosofen, die zich zoals bekend vaak afzetten tegen religie, verzetten zich niet tegen de onderwerpingsgedachte.

Voor onze huidige tijd is Blom niet mild. Ook in tijden van door menselijk handelen duidelijk aangetoonde klimaatverandering en biodiversiteitsverlies, weigert de mens zijn geprivilegieerde plaats af te geven. Iets wat niet anders kan dan binnen afzienbare tijd tot zijn ondergang leiden. Tenzij hij zichzelf van zijn vals idee van superioriteit verlost.

Blom heeft met De onderwerping een majestueus boek geschreven dat overtuigend laat zien waar het waanidee van de mens als vervangend opperwezen vandaan komt en wat de gevolgen van die instelling zijn. Het is een boeiende en allesomvattende geschiedenis van het - voor de natuur - nefast handelen van Homo Sapiens. Zonder meer een belangrijk werk.

Het is dan ook spijtig dat zo’n essentieel boek, zo’n ingewikkeld kluwen van personages en feiten is geworden. Het vergt wat van de lezer om zich erdoorheen te ploegen. Blom doet ook niet aan happy endings. Mensen die een hoopvolle boodschap verwachten, iets waarmee ze aan de slag kunnen in deze woelige tijden, zullen van een kale reis thuiskomen. Dat alles maakt het moeilijk om De onderwerping breed aan te bevelen.