Ontroerend afscheid

Sommige steden lijken een eeuwigdurend aura van vrolijkheid en gelukzaligheid rond zich te hebben. Hoewel de tijden van ‘peace and love’ nog nooit zo dood en begraven leken als tegenwoordig, straalt de naam San Francisco nog steeds die sfeer van grenzeloze mogelijkheden uit en blijf ik de stad associëren met roemrijke figuren als Jack Kerouac en Timothy Leary. Ondanks zes gruwelijke terroristische aanslagen op 13 november 2015 is Parijs in de geesten van menigeen een frivole, levenslustige stad. Ook al leven de hoogtijdagen dagen van het Quartier Pigale, de Moulin Rouge en het Franse chanson nog enkel voort in de herinnering, Parijs blijft in mijn wereld voor eeuwig verbonden met Edith Piaf.
De Poolse stad Auschwitz, in het Pools Oswiecim, heeft ook een aura rond zich hangen. Een van vernietiging, hardvochtigheid en onversneden boosaardigheid. De grootste gruwel uit de geschiedenis van de mensheid zal voor eens en altijd verbonden blijven aan Auschwitz. Het precieze aantal mensen dat daar vermoord is, zal wellicht nooit bekend worden, maar het waren er naar schatting 1,1 miljoen, een hallucinant cijfer dat tegelijk ontluisterend en abstract is.
In de buurt van die beruchte stad staat het familiehuis waar Dore van Duivenbode, dochter van een Nederlandse vader en Poolse moeder en opgegroeid in het oer-Hollandse Rotterdam, van jongs af haar zomervakanties doorbrengt. Terwijl haar klasgenootjes zich hoopvol opmaken voor enkele weken lol en jolijt op zonnige Spaanse stranden, kijkt zij tegen een lange eentonige jaarlijkse reis aan die haar samen met haar moeder langs norse douanebeambten, armoedige wegrestaurants en barslechte wegen naar de omgeving van Auschwitz brengt. Van Duivenbode beschrijft die tijd met een zorgvuldig afgewogen mengeling van spottende maar goedaardige humor, mildheid en een immer aanwezig vleugje verlangen naar voorbijgegane dagen.
Dat verlangen zit hem grotendeels in het gemis van haar moeder, de veel te vroeg gestorven architecte Barbara Starzynska, die het troebele verleden van haar geboortestad liever verborgen hield voor haar kinderen. Tijdens hun vakanties in Polen wordt er zelden over ‘de oorlog’ gesproken. Niet om dat verleden te verloochenen, maar om haar kinderen te beschermen voor de lelijkheid en wreedheid van het leven. Verder zijn Polen, dus ook Barabara, opgegroeid met het aangeprate besef dat ‘Auschwitz’ symbool staat voor de overwinning van het communisme op het fascisme, iets waarop je trots behoort zijn en waarvoor je je niet hoeft te schamen. Die dubbelzinnigheid beschrijft Van Duivenbode met zo veel fijnzinnigheid dat de liefde voor haar moeder bijna tastbaar is.
Kort nadat Dores moeder overlijdt, sterft ook haar grootmoeder, haar laatste innige connectie met Polen (er is ook nog een nichtje, maar die band is toch wat minder hecht). Wat rest is het inmiddels ietwat vervallen huis in de omgeving van Oswiecim, waar haar broer noch haar stiefvader (beeldend kunstenaar Hans Citroen) interesse in hebben. Hoewel het besluit om dat huis te verkopen voor de hand ligt en betrekkelijk snel wordt genomen, kan Dore zich moeilijk verzoenen met die gedachte. Ze huurt een busje en rijdt naar de plaats die haar verleden en heden voor een groot deel hebben vorm gegeven.
Daar aangekomen besluit ze om een idee waar ze al lang mee rondloopt eindelijk uit te voeren: proberen te achterhalen of de oudere bewoners van het stadje al dan niet in het reine zijn gekomen met de plaatselijke geschiedenis die ook ruim zeventig jaar later nog als een schaduw boven de gebouwen van de stad én de tastbare resten van het uitroeiingskamp hangen. Van Duivenbode doet dat met de nodige omzichtigheid, consideratie en respect. Nooit dringt ze zichzelf op of is ze zodanig dwingend aanwezig in de gesprekken die ze heeft dat haar gesprekpartners, stuk voor stuk tachtigers, zich onder druk gezet voelen. Ze stelt – weinig, maar wel zeer gerichte – vragen en luistert zonder te oordelen of te veroordelen. Die houding zorgt ervoor dat de ooggetuigen met wie ze praat misschien wel meer tegen haar zeggen dan ze aanvankelijk van plan waren. ‘Deze tachtigers grepen de kans om nog iets van hun levensverhaal te delen met beide handen aan. Vaak vertelden ze me dingen waar ze nooit eerder met iemand over hadden gepraat’, zegt ze daarover in een interview in NRC (05/09/2018). Daarin schuilt meteen een van de kwaliteiten van dit boek: er zit veel oprechte wederzijdse affectie in Van Duivenbodes verhaal.
Nog een kwaliteit is de wijze waarop Mijn Poolse huis is opgebouwd. Momenten van verdriet, weemoed en hartzeer om het afsluiten van een tijdperk worden afgewisseld met ronduit hilarische passages. De strijd die Van Duivenbode levert met een stel steenmarters die zich een deel van het familiehuis hebben toegeëigend, is bij tijden bijzonder grappig. Haar inspanningen om het huis verkoopbaar te maken en de zoektocht naar een kantoor dat die verkoop op zich zal nemen, hebben me meer dan eens doen glimlachen. En ook de gesprekken met buurvrouw ‘Grasmevrouw’ zijn meer eens komisch, al zit er toch ook voortdurend een ondertoon van droefenis in.
Met dit verhaal, in een kristalheldere taal geschreven, neemt Dore van Duivenbode op ontroerende wijze afscheid van de jeugdjaren die haar ’s zomers naar een onalledaagse bestemming brachten, van haar ankerplaats in Polen en van haar grootmoeder die – zoals de meeste Polen – liever naar het heden keek dan naar het verleden. Maar het is vooral een treffend afscheid van haar moeder die, begaan met de ziel en zaligheid van haar kinderen, zoon en dochter afschermt van het lelijkste dat de mensheid in zich heeft, maar van lieverlede tot de conclusie komt dat die lelijkheid zich door niets of niemand laat tegenhouden. Zodat ze er voor kiest om dat aspect van de geschiedenis van een context te voorzien in plaats van te ontkennen. Net daarin zit voor mij de grootste kwaliteit van dit boek.