Verslag van een nooit geschreven boek

Ik vond dit boek weer helemaal prachtig, maar dat komt vooral omdat ik inmiddels Mulischioot geworden ben: voor niet-Mulisch verslaafden is er vermoedelijk minder aan te beleven. Feitelijk is het een verslag over een boek dat nooit is afgekomen: een boek waarin Mulisch had willen uitgaan van de fictieve situatie waarin Duitsland WO II gewonnen had, en waarin iemand dan een roman bedenkt over hoe de wereld er zou uitzien als Duitsland zou hebben verloren. Op zich geen origineel gegeven (denk aan The man in the high castle, van Philip K. Dick), maar hij bedacht het eind jaren zestig en DAT is vrij vroeg.

Dat mislukte project levert dan twee interessante speculaties op: ten eerste hoe de wereld er uit had gezien na Duitslands zege, ten tweede ook in hoeverre de voorstelling vanuit DIE werkelijkheid over de wereld na Duitslands nederlaag ook iets weg heeft van de wereld zoals die NU in het echt is. Mulisch jongleert weer met de ene typische Mulisch-paradox na de andere. Bijvoorbeeld met de gedachte dat veel toekomstromans eigenlijk alleen iets zeggen over het heden. En ook met de gedachte dat het Nazisme in feite zijn eigen onmogelijkheid was, de anti-historie, het onvoorstelbare zelf, de volslagen paradox, de alles en dus ook zichzelf vernietigende waanzin: daarom was het Mulisch onmogelijk om de zege van Duitsland positief in een roman voor te stellen, en is juist het MISLUKKEN van die roman (zegt Mulisch tenminste) weer treffend voor het paradoxale karakter van het Nazisme. En voorts lijkt Mulisch het ook beter te vinden (meer passend bij de glimpen op een betere wereld in de jaren zestig: de periode waarin zijn romanproject mislukte) dat het romanproject niet is afgekomen, want een voltooide roman is eigenlijk te verstard: beter en interessanter is een verslag van een onvoltooid en onvoltooibaar PROCES. En dat is dus het boek De toekomst van gisteren: ogenschijnlijk verslag van een mislukking, maar als zodanig misschien toch wel best goed gelukt. Aldus Mulisch, als ik hem goed begrijp.

Die redenering (die ik hier wat al te kort door de bocht samenvat) wordt gecombineerd met allerlei prikkelende en paradoxale gedachten over Wagner, Paracelsus, schrijven in het imperfectum, schrijven als bellen blazen, schrijven als een proces waarin de auteur niet alleen personages schept maar via die personages ook zichzelf, en zo meer. Ergerniswekkend voor velen, daar ben ik zeker van, maar zelf genoot ik weer volop. Nou, nu maar eens nadenken over welke Mulisch ik nu weer zal gaan lezen of herlezen!