Vestdijks paradoxale pastorale

Ik hou van Vestdijk, maar dit boek kende ik nog niet. Gelukkig heb ik het nu alsnog gelezen, in het kader van Classics United, en met veel plezier. Eigenlijk is Vestdijk best een maffe auteur, met een opmerkelijke verwrongen stijl. In zijn romans verschuift namelijk alles voortdurend: geen enkel personage heeft vaste trekken, geen enkele gebeurtenis heeft een eenduige betekenis, alles is bedrieglijk, geen enkele perspectief is definitief. Zinnen van Vestdijk staan daarom vol met paradoxen, of met observaties die meteen worden herroepen. Elke beschrijving bij Vestdijk bevat een reeks mogelijkheden, maar nooit een definitieve vaststelling. Vestdijk noemde zichzelf niet voor niets een 'absoluut skepticus', en Kees Fens noemde Vestdijks personages niet voor niets 'wijkende gestalten'. Maar dat levert wel rijke romans op: zelden is een onbereikbare jeugdliefde zo in al zijn raadselachtige facetten beschreven als in Ina Damman, zelden is de ongrijpbare schoonheid van muziek en kunst zo mooi beschreven als in De koperen tuin, zelden is de passie voor de ondoorgrondelijke Griekse Goden zo meeslepend opgeschreven als in Aktaeon onder de sterren.

Ook in Pastorale is Vestdijk weer prima op dreef. Het boek schetst de belevenissen van onderduikers, verzetsfiguren en NSB-ers in 1943, maar dan wel op een zeldzaam onheroische en relativerende manier. Niemand in dit boek is een echte held, niemand (ook niet de NSB-ers) een echte schurk: zowel het verraad van onderduikers als de wraak op dat verraad worden door misverstand en impulsieve persoonlijke motieven gedreven, en niet door hoge idealen. De NSB-ers in dit boek zijn bijvoorbeeld eerder opportunistisch dan oprecht Nazistisch, en hebben aan van alles schuld, maar niet aan datgene waarvoor ze door het verzet worden vervolgd. En de 'verzetshelden' mogen dan aan de goede kant staan, maar hebben soms allesbehalve nobele motieven of combineren oprecht patriottisme met ordinaire wraaklust. Mooi is bijvoorbeeld de passage waarin een verzetsfiguur bidt voor het zieleheil van zijn vijand, om een seconde later diezelfde vijand op zijn gezicht te timmeren omdat woede en verdriet hem teveel worden. Ook zijn er enkele knap tegenstrijdige verliefdheden, bijvoorbeeld van een verzetsfiguur voor een vrouw van wie hij niet weet of ze lelijk is of mooi, en of ze een verzetsvrouw is of juist iemand van de Gestapo. Bijgevolg weet hij ook niet of hij nou verliefd is of niet. Bovendien zijn sommige van de verzetshelden behoorlijk doordrongen van de vergeefsheid van al hun inspanningen en de beperkingen van hun eigen moed. Een van hen komt bijvoorbeeld tot de volgende slotsom: 'Naakt en berooid, bezitloos en gewichtloos, sloeg hij de eerste rustige, onvooringenomen blik in zichzelf die de omstandigheden hem veroorloofden, sinds meer dan anderhalve maand. Weinig van belang vond hij daar. Niet veel anders dan een zich verdringend stel deels groteske herinneringen die, toen hij het dennenbos van Klein Zwitserland passeerde, reeds veel vager en onachterhaalbaarder schenen dan toen hij de Pompstationsweg was gepasseerd'.

Ik wil niet beweren dat dit boek waarheidsgetrouwer is dan, bijvoorbeeld, een heldenverhaal als Soldaat van Oranje. Dit boek lijk mij dus niet waarheidsgetrouwer of minder waarheidsgetrouw dan alle verhalen over heldendaden in het verzet, en ik denk ook niet dat Vestdijk die heldendaden wilde ontkennen. Maar behalve oprecht heldendom was er tijdens WO II vast ook een enorm schemergebied, waarin het onderscheid tussen goed en kwaad diffuus was, en waarin mensen oprecht waren maar tegelijk ook onoprecht en gehinderd door hun eigen beperkingen. En dat schemergebied, waarin niemand helemaal goed of helemaal fout is en waarin alle waarden diffuus zijn, heeft Vestdijk naar mijn idee heel mooi beschreven. Jawel, een echte klassieker!