Mulisch' kubistische zelfportret

Sinds kort begin ik te begrijpen dat Mulisch veel rijker, intrigerender, inspirerender en veelzijdiger is dan ik altijd dacht. Ook Voer voor psychologen, zijn zelfportret uit 1961, is weer even aanstekelijk als verrassend als diepzinnig. Mulisch noemt het een 'kubistisch zelfportret', wat iets anders is dan een tekening uit een stuk: het is een verzamelijk essays, aforismen, uitdagende stukken vol 'overstatement', filosofische bespiegelingen over het schrijverschap en de raadsels van het mens zijn, en beeldende verhalen over zijn leven. En zo ontstaat een veelkantig beeld van een veelkantige geest, die zichzelf al schrijvend vormgeeft en ontdekt. Een fascinerend boek, omdat het extra zicht biedt op het raadselachtige brein van Mulisch en daarmee op de raadselachtige rijkdom van zijn boeken (voor zover ik die ken, tenminste). En een enorm inspirerend boek, vanwege de werkelijk adembenemd eigenzinnige originaliteit en diepgang van Mulisch' denkbeelden. Bovendien enorm rijk: diepe ernst wordt verbonden met hilarische humor, uiterst logisch en wiskundig denken wordt gecombineerd met de irrationele diepere werelden van alchemie en droom.

Dat is volgens mij heel wezenlijk bij Mulisch: hij tast naar een 'ander' denken dat meer is dan alleen maar rationeel-logisch of irrationeel-onlogisch, meer dan alleen ernstig OF komisch. Niet om het wereldraadsel op te lossen: 'het beste is, het raadsel te vergroten' zegt hij in dit boek. Vergroten van het raadsel is wat hij in dit boek voortdurend op mooie wijze doet. Bijvoorbeeld als hij een belangrijk voorval uit zijn jeugd beschrijft, het moment namelijk wanneer zijn moeder, met een schoonheidsmasker op, hem vertelt dat ze het gezin gaat verlaten. 'Zij is in een beeld veranderd. Haar gezicht is verborgen achter een grauw, vaal masker, waardoor duizend barsten lopen [...]. Een paar schilfertjes dwarrelen van haar gezicht op de grond. Zij draait zich om en gaat de deur van haar eigen kamer in. Dan zie ik alleen nog de hoge, staande klok van zwartgelakt hout tussen de twee gesloten deuren. Achter glas het langzame, koperen deinen van de pendel op de donkere gang'. Met zijn verbeeldingskracht maakt Mulisch van dit voorval een bijna mythisch beeld: het schoonheidsmasker van zijn moeder wordt daarin tot raadselachtige proporties uitvergroot, evenals de klok (toch een alledaags voorwerp in huize Mulisch, maar in dit beeld krijgt hij omineuze proporties). Over zijn emoties vertelt Mulisch niets, over de redenen van de scheiding van zijn ouders zwijgt hij, over wat dit met hem gedaan heeft als volwassene zwijgt hij eveneens. Alles wordt teruggebracht tot dit ene beeld, dat als het ware is losgemaakt van zijn context (dus van alle emoties, oorzaken, geschiedenis). Er is alleen dit beeld, zonder enige verklaring. En juist daardoor is dit beeld de vormgeving van het raadsel in zijn meest naakte vorm.

Alleen al dit soort beelden maken Voer voor psychologen erg sterk: zo beschrijft Mulisch ook in minstens even suggestieve en raadselachtige beelden hoe zijn vader sterft. Maar het boek heeft nog veel meer te bieden dan dat. Fascinerend bijvoorbeeld is de beschrijving van Mulisch' alchemistische denk- en schrijfmethode, waarin het onbekende met het onbekende 'verklaard' wordt. Tamelijk geniaal vind ik zijn passages over het menselijk bestaan als masker, waarachter de angst schuilt voor het niets. Mooi vind ik zijn gedachte dat 'onze dromen zijn afgedwongen op onze werkelijkheid, zoals alles wat ik hier schrijf nog eens is afgedwongen op het onbeschrijflijke'. Mijn favoriet stuk is misschien de paragraaf over 'het volstrekte leven', een soort overweldigende intensiteit van bestaan die we soms als kind ervaren maar als rationele volwassene niet, 'Want wat voor het volstrekte leven nodig is, is het omgeven zijn door het volstrekt onbekende'. Misschien is dit hele boek wel een schrijvende zoektocht naar 'volstrekt leven', naar een onbevangenheid van denken die alles weer onbekend maakt en nieuw. Een onbevangenheid die alle verstolde definities openbreekt, en talloze raadselachtige mogelijkheden opent. Het boek ook van iemand die bij al zijn intelligentie altijd een enthousiasteling is gebleven van vijftien, met een altijd open blik.