De individualist is uw kameraad niet

“De grap” (“Žert”) is het debuut van de auteur uit 1967, dat hem ook meteen bekendheid meebracht, althans in zijn geboorteland Tsjecho-Slowakije (in negatieve zin), en pas veel later in het Westen (bij zijn verbanning naar Frankrijk in 1975).

Met de typische Kundera-ironie die deze schrijver eigen is dissecteert en ridiculiseert hij de communistische partij en het Tsjechoslovaakse stalinisme, dat niet alleen de maatschappij en de cultuur toen tot karikaturale proporties had omgevormd, maar ook ingrijpend het persoonlijke lot van de individuele mens wijzigde.

De jonge student aan de faculteit Natuurwetenschappen Ludvík, trouw lid van de commi-partij, stuurt bij wijze van grap een ludieke postkaart naar zijn al te serieuze vriendin Markéta die in de zomer een scholingscursus volgt op het platteland. In de kaart drijft hij de spot met “de gezonde geest” waar Markéta het in haar liefdesbrieven altijd over heeft, en sluit hij af met een kreet alsof hij een trotskist zou zijn. Markéta, die de grap niet beantwoordt en ook niet schijnt te begrijpen, wordt gedwongen de kaart aan iemand van de commi-partij af te geven.

Kort daarop wordt Ludvík hierover verantwoording gevraagd door “goede vrienden” in de Studentenbond. Ludvík, die stomverbaasd is dat zijn “vrienden” de grap niet inzien en zwaar aanstoot nemen aan de voor hen aangebrande inhoud van de kaart, wordt aangeklaagd.
Later, ten overstaan van een volle zaal docenten en studenten, zal Zemánek, toekomstige voorzitter van de faculteit en net als Ludvík een liefhebber van Moravische volksmuziek, voorstellen om Ludvík uit de commi-partij en de faculteit te verstoten. Het voorstel wordt in luttele seconden unaniem bij handopsteken aangenomen.

Omdat hij zijn studie onmiddellijk moet stoppen, moet hij tevens zonder verder uitstel zijn legerdienst uitvoeren, wel te verstaan in een “speciale eenheid”, waar de “recruten” zonder wapens en met “zwarte insignes” hun oefeningen moeten doen, overdag in de plaatselijke mijnen zwaar werk moeten leveren , en dit alle dagen van de week met nauwelijks of geen verlof. De facto verblijven de “soldaten” aldus in een strafkamp.

Wanneer Ludvík, na vijf lange jaren ballingschap, gevangenis en dwangarbeid, in zijn geboortedorp terugkeert, besluit hij, bij wijze van wraak, om Helena te versieren, die de vrouw is van Pavel, de man die hem indertijd veroordeelde. Ludvík die vroeger altijd een geboren charmeur is geweest, moet niet veel moeite doen om Helena voor zich te winnen, temeer omdat zij al geruime tijd met haar man in onmin leeft.

Het boek speelt zich af in het eerste jaar na de 21-25 februari revolte van 1948 (de zogenaamde “Praagse coup” oftewel de communistische machtsovername).
Wie de biografie van Kundera leest merkt meteen parallellen op tussen dit boek en zijn leven.

In 1947 wordt Milan Kundera op 18-jarige leeftijd lid van de Tsjechoslovaakse communistische partij. In 1950 wordt hij uit de partij verstoten omwille van zijn openlijk kritische gedichten en artikels. In 1956 wordt hij weliswaar terug toegelaten, doch hij zal het lidmaatschap een tweede maal verliezen in 1970.
M. Kundera vertoefde ook in de middens die een rol hebben gespeeld in “de Praagse Lente” van 1968. Het boek “de grap” wordt na de inval van de Russische tanks in augustus 1968 op de zwarte lijst gezet. Van toen af begon Kundera contact te hebben met Claude Gallimard, de bekende Parijse uitgever.
In 1975 gaat Kundera vrijwillig in ballingschap naar Frankrijk. In 1979 wordt hem de Tsjechoslovaakse nationaliteit ontnomen, die hem pas 40 jaar later (!), in 2019, zal worden teruggeven (de Tsjechische dan, want zijn geboorteland is in tussentijd gesplitst; in 1981 verwerft hij het Franse staatsburgerschap).

Vanaf 1985 zal Milan Kundera consistent beginnen overschakelen van het Tsjechisch naar het Frans als referentietaal voor de vertalingen van zijn boeken (dus net na zijn beroemde opus “De ondraaglijke lichtheid van het bestaan” uit 1984; dit boek speelt zich nota bene af tijdens de beruchte “Praagse Lente”). Vanaf 1989 gebruikt hij Frans definitief als schrijftaal.

Al zijn jaren in Frankrijk blijft M. Kundera wel contact houden met zijn Tsjechische en Slovaakse vrienden.
Heel sporadisch en immer met de stille trom bezoekt hij wel eens zijn geboorteland, maar nooit zal hij er naar terugkeren.
In juli 2023 overlijdt Milan Kundera in Parijs.

Het meest bizarre thema in “de grap” is de praktijk van de zelfkritiek en de zelfbeschuldiging dat zo typisch is voor communistische dictaturen en organisaties.
Een beschrijving hiervan vinden we in het begin van het boek p.36 (uitgave Agathon 1989) :
“… (welke) … op de faculteit in zogenaamde studiekringen werden georganiseerd, die vaak bijeenkwamen om al hun leden aan openbare kritiek en zelfkritiek te onderwerpen en aan de hand daarvan een waardeoordeel over iedereen uit te werken. … soms … verweerde ik me tegen de beschuldiging van “individualisme” en vroeg ik aan te voeren waarom ik een “individualist” was. Ze hadden geen concrete bewijzen : ze zeiden ‘Omdat je je zo gedraagt’. ‘Hoe gedraag ik me ?’ vroeg ik. ‘Je glimlacht steeds zo vreemd’. ‘Nou en ? Ik ben blij !’. ‘Nee, je glimlacht alsof je een binnenpretje hebt !’. Toen de kameraden tot de conclusie kwamen dat mijn gedrag en mijn glimlach “intellectueel” waren (nog een vermaarde pejoratief uit die tijd), geloofde ik hen uiteindelijk, want ik kon me niet voorstellen (daar had ik eenvoudigweg niet voldoende lef voor) dat al die anderen zich zouden vergissen, dat “de Revolutie” zelf en de tijdsgeest zich zouden vergissen, terwijl ik, “een individu”, gelijk zou hebben.”

Bij het lezen van deze beschrijving moest ik meteen denken aan de, eveneens ironisch/cynische, roman van Louis Van Dievel “De dokter is uw kameraad niet”. Hierin beschrijft L. Van Dievel (zelf gewezen trotskist) het reilen en zeilen van een zeer goede vriend in zijn jonge tijd bij het Belgische extremistische Amada (voorloper van de Belgische communistische partij PVDA). Ook hier draait de werking van het links-extremistische milieu voortdurend rond zelfkritiek, collectieve beschuldiging, en boetedoening.
Wanneer Ludvík in “de grap” wordt geconfronteerd met de collectieve sociale onderdrukking en uitsluiting van “slechte communisten” maakte ik om een vergelijking te maken met de tegenwoordige tijd automatisch de associatie met het toxische atmosfeertje van de hedendaagse woke-agitprop tegen “slechte witten”; de witten zijn te wit en moeten boetedoening doen wegens het niet beantwoorden aan dogmatische “gelijkheidsbeginselen” en wegens een “slecht collectief verleden” toen ze nog niet eens geboren waren.

De trigger voor het ter hand nemen van dit boek is gewoon het overlijdensbericht van de auteur, bekend van “The Unbearable Lightness of Being” (verfilmd in 1988, maar het boek had ik in 1989 gekwoteerd als “matig”), en omdat “de grap” zijn allereerste werk is.

Inhoudelijk is het boek best interessant om lezen, doch de schrijfstijl is erg droog en soms op het saaie af. Vandaar mijn “mediane” kwotering nu van drie sterren.