Lezersrecensie
Het irrationele in de mens
Fjodor Dostojevski (1821-1881) woont en werkt in Sint Petersburg. Van opleiding is hij ingenieur, maar hij legt zich toe op het schrijven van novellen en romans. Zijn grote romans ‘Misdaad en straf’ (1866) en ‘De broers Karamazov’ (1880) maken hem beroemd. Welk verhaal hij ook vertelt, zijn mensbeeld is steeds hetzelfde: de mens is een mengsel van verstand en gevoel die zich door zijn dromen, hartstochten, ideeën en wanen laat meeslepen. De bestanddelen van het mengsel zijn vaak tegenstrijdig: verstand tegenover gevoel of de gevoelens onderling.
Vóór ‘Misdaad en straf’ schrijft hij de novelle ‘Ondergrondse notities’ (1864), het verhaal is verwant met de roman, maar geconcentreerder. De hoofdfiguren in novelle en roman lijken veel op elkaar. Ze zijn eenzaam, introvert en sterk introspectief. Ze willen zich wreken op de buitenwereld voor hun ongeluk.
‘Ondergrondse notities’ bestaat uit drie verhaallijnen. We maken eerst kennis met de ik-figuur, een antiheld. Hij is 40 en woont in een hol aan de rand van Sint-Petersburg. Hij houdt een monoloog die hij richt tot de maatschappij, tegen een denkbeeldige groep van heren. Hij was ooit ambtenaar, maar werkt niet meer en heeft zich terug getrokken in zijn hol. Hij is ziek, maar laat zich niet behandelen. Hij voelt zich miskend ondanks zijn superieure intelligentie. Voor zijn miskenning wil hij zich wreken, al schept hij ook behagen in zijn positie als underdog. Hij boycot een systeem dat hem heeft geboycot en is verstrikt in een spiraal van isolement.
De tweede verhaallijn speelt zich af in het verleden, als de ik-figuur 24 is. Hij zoekt aansluiting bij zijn succesvolle vrienden van de middelbare school en weet zichzelf uit te nodigen op hun kroegentocht. Hij hoort er niet bij, maakt zichzelf belachelijk door steeds de confrontatie te zoeken en zegt het verkeerde op het verkeerde moment. Bovendien heeft hij geen geld en moet lenen. De vrienden laten hem links liggen en gaan naar een bordeel. Hij achtervolgt hen en komt ook in het bordeel terecht.
De derde verhaallijn is de ontmoeting van de ik-figuur met de jonge hoer Liza. Er ontwikkelt zich een ambivalente verhouding zoals we vaker bij Dostojevski vinden: een mengsel van sterk wisselende en tegenstrijdige gevoelens. De hoofdfiguur gaat met haar naar bed en begint dan een vertrouwelijk gesprek. Hij raadt haar ellendige achtergrond en voorspelt haar rampzalige toekomst. Nu ze jong is, zal ze wel klanten krijgen, maar naarmate ze ouder wordt, zal de interesse afnemen. Afgeleefd en ziek zal ze in de goot eindigen. Zo werpt onze hoerenloper zich op als moraalridder. Hij wil haar redden, maar ziet er vanaf als hij beseft niet tot liefde in staat te zijn: ‘Domineren en tiranniseren is nu eenmaal mijn lust en mijn leven’.
De ik-figuur heeft vroeger twee pogingen gedaan om zijn isolement te doorbreken; via de vriendschap en via de liefde. Ze mislukken beide en zo is hij in zijn hol beland. Het verhaal volgt zo een cyclus van eenzaamheid, er is geen ontsnappen aan. De kelder waarin hij zit, is een symbool voor de kerker van zijn gedachten.
De monoloog waar de novelle mee opent, is een wonder van introspectie en irrationele logica. Dostojevski daalt in het hol af tot de bodem van de ziel in zicht komt, het is een akte van zelfbeschuldiging en zelfrechtvaardiging ineen.
In de monoloog doet de ik-figuur uitspraken van een universele geldigheid. Hij gelooft niet in rationaliteit en zegt ‘[…] dat de mens overal en te allen tijde […] heeft verkozen te handelen zoals hijzelf wilde en helemaal niet zoals de ratio en het eigenbelang dicteerden; je kunt ook iets willen dat tegen je eigenbelang ingaat, en soms moet je dat absoluut doen […]’. Mensen maken graag iets, maar verwoesten even hartstochtelijk. Waarom? ‘[…] De mens is een frivool en onverkwikkelijk wezen, en misschien houdt hij, zoals een schaker, alleen maar van het proces van het spel en niet van het eindresultaat’.
We zijn door Dostojevski anders naar onszelf gaan kijken. De mens is veel minder rationeel dan we denken: hij is een draaitol door zijn gevoelens en een dwaallicht door zijn ideeën. Dostojevski is daarmee een voorloper van de moderniteit. Hij heeft een enorme invloed op de literatuur, de filosofie en de psychologie: Kafka, Nietzsche en Freud behoren tot zijn bewonderaars. Als geen andere schrijver weet Dostojevski licht te werpen op het duistere en irrationele in de mens. ‘Ondergrondse notities’ is de essentie van Dostojevski.
Ten slotte nog een weetje. De ik-figuur stelt zich voor ‘[…] dat ik een vlieg was in de ogen van deze gehele wereld, een smerige, walgelijke vlieg, intelligenter, ontwikkelder, nobeler dan iedereen -dat spreekt vanzelf- maar een vlieg die voortdurend voor iedereen uit de weg ging, door iedereen vernederd, door iedereen gekrenkt.’ Misschien heeft deze voorstelling van de mens als insect Kafka tot ‘De gedaanteverwisseling’ geïnspireerd.
Vóór ‘Misdaad en straf’ schrijft hij de novelle ‘Ondergrondse notities’ (1864), het verhaal is verwant met de roman, maar geconcentreerder. De hoofdfiguren in novelle en roman lijken veel op elkaar. Ze zijn eenzaam, introvert en sterk introspectief. Ze willen zich wreken op de buitenwereld voor hun ongeluk.
‘Ondergrondse notities’ bestaat uit drie verhaallijnen. We maken eerst kennis met de ik-figuur, een antiheld. Hij is 40 en woont in een hol aan de rand van Sint-Petersburg. Hij houdt een monoloog die hij richt tot de maatschappij, tegen een denkbeeldige groep van heren. Hij was ooit ambtenaar, maar werkt niet meer en heeft zich terug getrokken in zijn hol. Hij is ziek, maar laat zich niet behandelen. Hij voelt zich miskend ondanks zijn superieure intelligentie. Voor zijn miskenning wil hij zich wreken, al schept hij ook behagen in zijn positie als underdog. Hij boycot een systeem dat hem heeft geboycot en is verstrikt in een spiraal van isolement.
De tweede verhaallijn speelt zich af in het verleden, als de ik-figuur 24 is. Hij zoekt aansluiting bij zijn succesvolle vrienden van de middelbare school en weet zichzelf uit te nodigen op hun kroegentocht. Hij hoort er niet bij, maakt zichzelf belachelijk door steeds de confrontatie te zoeken en zegt het verkeerde op het verkeerde moment. Bovendien heeft hij geen geld en moet lenen. De vrienden laten hem links liggen en gaan naar een bordeel. Hij achtervolgt hen en komt ook in het bordeel terecht.
De derde verhaallijn is de ontmoeting van de ik-figuur met de jonge hoer Liza. Er ontwikkelt zich een ambivalente verhouding zoals we vaker bij Dostojevski vinden: een mengsel van sterk wisselende en tegenstrijdige gevoelens. De hoofdfiguur gaat met haar naar bed en begint dan een vertrouwelijk gesprek. Hij raadt haar ellendige achtergrond en voorspelt haar rampzalige toekomst. Nu ze jong is, zal ze wel klanten krijgen, maar naarmate ze ouder wordt, zal de interesse afnemen. Afgeleefd en ziek zal ze in de goot eindigen. Zo werpt onze hoerenloper zich op als moraalridder. Hij wil haar redden, maar ziet er vanaf als hij beseft niet tot liefde in staat te zijn: ‘Domineren en tiranniseren is nu eenmaal mijn lust en mijn leven’.
De ik-figuur heeft vroeger twee pogingen gedaan om zijn isolement te doorbreken; via de vriendschap en via de liefde. Ze mislukken beide en zo is hij in zijn hol beland. Het verhaal volgt zo een cyclus van eenzaamheid, er is geen ontsnappen aan. De kelder waarin hij zit, is een symbool voor de kerker van zijn gedachten.
De monoloog waar de novelle mee opent, is een wonder van introspectie en irrationele logica. Dostojevski daalt in het hol af tot de bodem van de ziel in zicht komt, het is een akte van zelfbeschuldiging en zelfrechtvaardiging ineen.
In de monoloog doet de ik-figuur uitspraken van een universele geldigheid. Hij gelooft niet in rationaliteit en zegt ‘[…] dat de mens overal en te allen tijde […] heeft verkozen te handelen zoals hijzelf wilde en helemaal niet zoals de ratio en het eigenbelang dicteerden; je kunt ook iets willen dat tegen je eigenbelang ingaat, en soms moet je dat absoluut doen […]’. Mensen maken graag iets, maar verwoesten even hartstochtelijk. Waarom? ‘[…] De mens is een frivool en onverkwikkelijk wezen, en misschien houdt hij, zoals een schaker, alleen maar van het proces van het spel en niet van het eindresultaat’.
We zijn door Dostojevski anders naar onszelf gaan kijken. De mens is veel minder rationeel dan we denken: hij is een draaitol door zijn gevoelens en een dwaallicht door zijn ideeën. Dostojevski is daarmee een voorloper van de moderniteit. Hij heeft een enorme invloed op de literatuur, de filosofie en de psychologie: Kafka, Nietzsche en Freud behoren tot zijn bewonderaars. Als geen andere schrijver weet Dostojevski licht te werpen op het duistere en irrationele in de mens. ‘Ondergrondse notities’ is de essentie van Dostojevski.
Ten slotte nog een weetje. De ik-figuur stelt zich voor ‘[…] dat ik een vlieg was in de ogen van deze gehele wereld, een smerige, walgelijke vlieg, intelligenter, ontwikkelder, nobeler dan iedereen -dat spreekt vanzelf- maar een vlieg die voortdurend voor iedereen uit de weg ging, door iedereen vernederd, door iedereen gekrenkt.’ Misschien heeft deze voorstelling van de mens als insect Kafka tot ‘De gedaanteverwisseling’ geïnspireerd.
2
6
Reageer op deze recensie
