Katholiek zwijgen

In zijn roman Bezonken rood schreef de toen 41-jarige Jeroen Brouwers over paters op het pensionaat waar hij in zijn jeugd verbleef: “Ik begrijp het principiële verschil niet tussen een Japanse kampbewaker en zo’n kloosterling.” Pas 33 jaar na het verschijnen van die roman heeft Brouwers het zwijgen hierover doorbroken met de publicatie van de roman Het hout, waarin hij genadeloos het totalitaire roomse kloosterleven vergelijkt met het nazisme. Brouwers heeft zijn indrukken uit het pensionaat verwerkt en in Het hout verhevigd laten terugkeren. De roman laat meesterlijk de kracht van literatuur zien.

In de totalitaire dwanggemeenschap is de kloosterling elke individuele vrijheid en ook zijn naam en identiteit afgenomen. Zelfstandig denken is uit den boze en ingetredenen worden met geweld tot nederige gehoorzaamheid en onderworpenheid gedwongen. Er heerst een zwijgcultuur over de misstanden waarvan iedereen op de hoogte is: vernederingen, wreedheid, geweld, sadisme en misbruik. De afgrijselijke terreur kent gelijkenis met de terreur van de nazi’s, die wordt versterkt door de aanduiding van broeders als Gestapoleden van de kerk, door spionage en verraad. Brouwers beschouwt de terreur als een uitvloeisel van het celibaat, dat gepaard gaat met de onderdrukking van seksuele gevoelens.

De roman is uitmuntend geconstrueerd met passend vervlochten sprongen in de tijd en een opbouw van spanning die de lezer steeds meer beklemt tot aan het bevrijdende slot. Het gevoel van beklemming wordt ondersteund door het hoofdperspectief van de ik-figuur, dat af en toe subtiel springt naar een ander personage. Deze complexe verteltechniek beheerst Brouwers tot in de puntjes.

De schitterende schrijfstijl is scherp omlijnd en vilein. De intertekstualiteit en het gebruik van een elliptische stijl, waarbij zinnen niet worden afgemaakt, is treffend. Onder het verhaal barst het van de thema’s en motieven die onderling weer in elkaar grijpen en de leesbeleving verdiepen. De symboliek is weliswaar nadrukkelijk aanwezig en de gebeurtenissen zijn tamelijk theatraal, maar dat alles is inherent aan en functioneel in de katholieke liturgie. De uitvergroting in dit verhaal contrasteert met de sublimering van het interneringskampverleden in Bezonken rood. Brouwers rekt de realiteit uit, blaast haar op, zet zaken dik aan en maakt personages zoals de opperpater en de jonge weduwe eenzijdig. Hierin schuilt zowel de kracht als de valkuil van fictie. In deze roman weet Brouwers door enige overdrijving zijn verhaal kracht bij te zetten zonder de geloofwaardigheid te veel geweld aan te doen. In het licht van alle relativeringen en rookgordijnen die de Kerk rondom het misbruikschandaal heeft opgetrokken is Brouwers’ uitvergroting hem hier niet aan te rekenen.

De parallel met het nazisme strekt zich nog verder uit door het onderzoeken van de rol van de wegkijkers. De schrijver stelt op overtuigende wijze de schuldvraag over het individu en het collectief dat het niet wilde weten, of het wel wist maar daar geen consequenties aan verbond. Net als in Bezonken rood speelt ook schuldbesef een grote rol bij de verteller. “De Parker hebben ze me afgenomen, maar als het moet zal ik met mijn vingernagel mijn eigen nieuwe testament in het papier kerven om me te bevrijden van wat me heeft benauwd en met angst bestormd.” Het is de pen die de mens van een totalitair regime bevrijdt. Net als in Bezonken rood wil de ik-figuur met de boekstaving zijn eigen heling aanpakken. En om dan ook maar de cirkel rond te maken: door het publiceren van dit boek vraagt de schrijver impliciet aan de lezer om bevrijding van zijn schuldgevoel voor zijn jarenlange zwijgen over de misstanden in de kerk.

Met Het hout leidt Jeroen Brouwers ons in bekoring. De roman is bijzonder rijk en leent zich niet voor een vluchtige lezing. Geniet er langzaam en ongestoord van om de schoonheid in de volle breedte en diepte tot je door te laten dringen. In een klooster had ik er bijna aan toegevoegd.