De eerste week na Hitler

Duitsland, 1-8 mei 1945. De eerste week na Hitler. Het veel geciteerde “uur nul”, waarin de oude heerschappij van de nazi’s was ingestort en de nieuwe orde nog niet was gevestigd. Wat deed zich voor in deze cruciale tijdspanne en hoe werd die beleefd door de mensen? Hiervan doet Volker Ullrich op levendige wijze verslag. De beleidsbeslissingen – lees: vredesonderhandelingen - van die dagen lopen als een rode draad door het boek. Daartussen, tal van gebeurtenissen in de steden of in het leven van burgers, soldaten, nazi's, geallieerden en getroffen bevolkingsgroepen. Door die als uitgangspunt te nemen en in perspectief te plaatsen voorziet Ullrich de lezer van achtergrondinformatie. Met flash-backs die ver teruggaan in het verleden of flash-forwards die vooruitkijken naar wat komen ging, creëert hij diepgang en samenhang.

Hitler had kort voor zijn dood Karl Dönitz aangeduid om hem op te volgen. Deze overtuigde volgeling bevond zich in het noorden van Duitsland en schrok zich een hoedje toen hij dat vernam. Hij toog meteen aan het werk en beschouwde het als zijn opdracht om de oorlog aan het oostfront voort te zetten en zoveel mogelijk soldaten en vluchtelingen uit handen van het Rode Leger te houden. Onmiddellijke en onvoorwaardelijke capitulatie op alle fronten was voor hem uitgesloten. Wel wilde hij via een reeks deelcapitulaties de gevechten in het westen beëindigen. Na gelukte gesprekken met Montgomery, probeerde hij op 6 mei bij Eisenhower om verdere gedeeltelijke overgave in het westen af te spreken. Maar die wees dat af, om het vertrouwen van Stalin niet te schaden. Enkel volledige capitulatie op alle fronten was mogelijk. Dönitz had geen keuze. De gevechten zouden gestaakt worden op 8 mei voor middernacht. Dat gaf de Duitsers nog 48 u. tijd om zoveel mogelijk troepen achter de Britse en Amerikaanse linies te krijgen zodat ze niet als krijgsgevangenen in gevreesde Sovjethanden hoefden te vallen. Uiteindelijk zouden ze daar gedeeltelijk in lukken.

Berlijn werd ingenomen door het Rode Leger, München door de Amerikanen. In Hamburg was de oorlog op 3 mei voorbij, met vreugde-uitbarstingen bij de geweldloze overgave aan de Britten. Op 5 mei maakte de Praagse Opstand daar een einde aan het Duitse bewind. Een SS-bombardement op de historische binnenstad werd vermeden, maar hevige gevechten deden zich voor. Men hoopte dat generaal Patton de stad zou bevrijden, maar op 9 mei trok het Rode Leger binnen. Voor Duitsers die in Praag achterbleven, die er vaak al generaties woonden, brak een nachtmerrie aan. De wraak voor 6 jaar bezetting was hard. Breslau, de stad die van Hitler met alle middelen moest worden verdedigd, gaf zich over op 6 mei na bittere gevechten van huis tot huis. Reeds 2 dagen later arriveerde een groep Poolse bestuursambtenaren die Poolse aanspraken op Breslau (Wroclaw) maakten. De samenstelling van de bevolking veranderde fundamenteel. Duitsers werden systematisch verdreven en in hun plaats kwamen mensen uit de buurt van Lemberg (Lviv), Pools gebied dat door de Sovjetunie geannexeerd was. In Berlijn kwam Walter Ulbricht, de latere leider van Oost-Duitsland (DDR), vanuit Moskou binnen. In 2 maand legde deze Stalinist de fundamenten voor de toekomstige communistische heerschappij in de Sovjet-bezettingszone. In Keulen werd Konrad Adenauer opnieuw burgemeester. Hij zette het nieuw ontstane West-Duitsland (BRD) mee op poten en werd later verkozen tot eerste Bondskanselier.

Gewone burgers, zoals dagboekschrijvers Erich Kästner in Tirol, Victor Klemperer in Dresden en Martha Hillers in Berlijn beleefden het einde van de oorlog in verschillende delen van het Rijk elk op een andere manier. Van verwarde indrukken, ontwaken uit maatschappelijk isolement in een vernielde stad, tot wraakorgieën met plunderingen, verkrachtingen en een zelfmoordepidemie.
De geallieerden bevrijdden concentratiekampen als Dachau. Hollywooddiva Marlene Dietrich ontdekte dat haar zus er werkte. Een massa geëvacueerde concentratiekampgevangenen bevonden zich op het passagiersschip Cap Arcona nabij Lübeck. Deze informatie was niet gecommuniceerd en kon een geallieerd bombardement niet verhinderen... Een ramp met duizenden slachtoffers tot gevolg.
Overal in Duitsland waren mensen van huis weg, die geherbergd moesten worden. Buitenlandse dwangarbeiders vormden de grootste groep. Daarnaast krijgsgevangenen en gevangenen die bevrijd waren uit de concentratiekampen. Vaak werden ze in erbarmelijke omstandigheden opgevangen.

Hitler, Goebbels en Bormann waren dood. Himmler maakte geen deel uit van de regering Dönitz. Speer wel. Hij speelde de rol van iemand die tijdelijk was bezweken voor Hitler, maar zich op het einde moedig had verzet tegen diens destructieve bevelen. Toch kwamen er geen woorden van spijt uit de nieuwe ploeg. Een parlementaire democratie naar westers voorbeeld ging het voorstellingsvermogen van de regering te boven. Ze vertegenwoordigde niet een nieuw begin, maar het einde van een lange traditie van antidemocratisch denken in de Duitse geschiedenis. Op 23 mei 1945 werden de regeringsleden gearresteerd en als krijgsgevangenen naar het Palace Hotel in Mondorf (Luxemburg) gebracht, strikt afgeschermd, omgeven door prikkeldraad, bewakers en wachttorens. Uiteindelijk zouden er 52 gevangengenomen nazi’s genieten van de spartaans ingerichte kamers en een beperkt dieet. Vanaf midden augustus 1945 werden ze overgebracht naar het justitiepaleis in Neurenberg.

Ullrich verstaat de kunst om feiten en gebeurtenissen die de wereldpers haalden of pas later ontdekt zijn, aanschouwelijk te vertellen en in te zoemen op details die er toe doen. Illustraties zijn mooi geïntegreerd in de tekstblokken. In dit vlot leesbare boek heeft de auteur de laatste nieuwe inzichten op deze periode, die reeds driekwart eeuw achter ons ligt, geïntegreerd in zijn werk.