De krijgshistoricus aan het woord

Sovjetunie, 1941-1943. Zelfs Stalin wou het niet geloven. Toch was in de zomer van 1941 Duitslands aanval op de Sovjetunie gestart. Aan Duitse kant zag Von Ribbentrop het niet-aanvalspact tenietgaan. Het akkoord dat zijn naam droeg, zijn grootse prestatie. “Vertel in Moskou dat ik tegen een aanval was,” fluisterde hij tegen de Sovjetambassadeur in Berlijn. Maar toch, de teerling was geworpen. Dit zou een beslissende episode worden en de overwinning dichtbij brengen.

De Sovjets bevonden zich niet bepaald in een rooskleurige startpositie. Stalins zuiveringen van het Rode Leger, begonnen in 1937, hadden de beste krachten weggeplukt. De dag na de invasie benoemde hij zichzelf tot opperbevelhebber van de strijdkrachten. Voor de Duitsers leek het op een bouwwerk dat gauw zou instorten. Maar de gewone soldaat was mentaal goed voorbereid door antifascistische retoriek en diepgeworteld patriottisme. Het moederland riep!

In delen van Oekraïne viel de Duitsers aanvankelijk een warme ontvangst te beurt. Wie de vreselijke kunstmatige hongersnoden had overleefd, hoopte op bevrijding van het communistische juk. Maar verder naar het oosten deden de eerste obstakels zich voor: de verliezen bleken hoger dan verwacht, uitputting liet zich voelen en het weer werd al snel de grootste hindernis. Toen in december 1941 de VS zich in de oorlog mengden, sloeg het machtsevenwicht door in het voordeel van de geallieerden.

In het voorjaar van 1942 zetten de Duitsers hun opmars naar het oosten met nieuwe moed verder, driest te werk gaand in gebieden die ze bezetten. Dorpen werden platgebrand, burgers uitgehongerd, afgeslacht of gedeporteerd naar een werkkamp. Duitse officieren van de oude stempel, reageerden met ontzetting op de wandaden. Bij het Rode Leger werden de wraakgevoelens sterk aangewakkerd. Hitlers bedoeling was de olievelden in de Kaukasus veroveren, waarvoor de Wolga bij Stalingrad diende te worden overgestoken. Maar de stad die Stalins naam droeg (vroeger Tsaritsin, nu Volgograd), mocht niet opgegeven worden en werd in een vesting te veranderd. In het Rode Leger was ondertussen een nieuwe generatie commandanten aangetreden. Energiek, meedogenloos en minder bang voor de commissarissen in Moskou. Ondertussen rukte het Duitse leger in hoog tempo verder op over de steppen tussen Don en Wolga. Op 23 augustus 1942 legde de Luftwaffe een bommentapijt over Stalingrad, dat veranderde in een inferno. Wie niet in de kelders zat, overleefde niet. Van de witte flatgebouwen die de modelstad haar moderne, kubistische uiterlijk gaf, bleven enkel skeletten over. De Duitsers waren vol vertrouwen. Zij hadden “de grens van Europa” aan de Wolga bereikt en schreven trots naar huis. De meesten geloofden dat de overwinning niet meer ver af was.

Maar het was niet gelukt om de wil van de Russen te breken, die het een eer vonden om in Stalingrad te vechten. De Duitse opmars kwam tot stilstand. De bewegingsoorlog veranderde in een stellingen- en vernietigingsoorlog die zich afspeelde achter de puinhopen, in de spleten en spelonken van de stad. Vanuit de karkassen van de verwoeste gebouwen sloegen sluipschutters toe. Hitler was gefrustreerd over het uitblijven van succes bij Stalingrad, laat staan in de Kaukasus…

De verbluffende taaiheid van de Russen bracht vertwijfeling en van de overwinningsroes van enkele weken voorheen was niet veel meer over. Voor de Sovjets, met lage prioriteit het voor het individu, was de soldaat een wegwerpartikel. Verliezen werden gecompenseerd met “vers kanonnenvlees”. Burgers zaten ingesloten in de stad. Pas in oktober vond een evacuatie naar het achterland plaats. Ondertussen maakte het Rode Leger plannen voor een tegenaanval. Info van Duitse krijgsgevangenen won aan belang. Eind oktober 1942 liep het Duitse offensief definitief vast door uitputting en gebrek aan munitie. De winter sloeg toe, van een heldhaftig avontuur was nog maar bitter weinig over en negatieve voorgevoelens staken de kop op.

Eind november 1942 was het Duitse leger in een wijde boog omsingeld. Aanvoerlijnen waren doorgesneden. Voor de Russische troepen brak het langverwachte moment aan om de vijand te betalen voor het bloed van hun vrouwen, kinderen, soldaten en officiers. De sfeer was veranderd, nu de aanvallers overwonnenen werden. Zwaar gehinderd door tekort aan warme kledij, brandstof en munitie, zich bewust van het gevaar waarin ze verkeerden zo ver in Rusland, op de grens met Azië, werd duidelijk dat het Duitse leger reddeloos verloren was. Velen stierven de hongerdood. Het leger zat in de val, kreeg niettemin bevel om stand te houden en werd tenslotte aan zijn lot overgelaten. De catastrofe van Stalingrad vormde de prijs voor de overmoedige jaren. Binnen de Duitse gelederen heerste fatalisme. Vanaf januari 1943 werd de ring die de Duitsers omsloot steeds nauwer aangehaald. Vasili Grossman vergezelde de oprukkende Russische troepen. Hij zag hoe de toestand van vrijwel alle Duitse soldaten ellendig was, hoe uitgeputte mannen in de sneeuw tuimelden en niet meer recht stonden. Wie kleren nodig had, ontdeed ze van verse lijken, alvorens de lichamen bevroren. Ondertussen sloot de ring zich elke dag meer. Als eind januari 1943 Stalingrad zelf omsloten werd en het Russische leger praktisch heel de stad in handen had, gaf het Duitse leger zich over. Hitler was er woedend over. Deze beslissende episode had de overwinning dichterbij gebracht …maar niet voor de Duitsers!

De balans was ongemeen zwaar. De Russen verloren in de slag om Stalingrad 1,1 miljoen mensen, de asmogendheden meer dan een half miljoen. Er was maar heel weinig herkenbaar over van de stad die er had gestaan. Stalin werd afgeschilderd als de wijze leider en grote architect van de overwinning. Hij had 91000 gevangenen en een aantal ervan werd gedwongen in het centrum van Stalingrad te luisteren naar redevoeringen van vooraanstaande Duitse (jawel!) communisten, waaronder Walter Ulbricht en Wilhelm Pieck (toekomstige DDR-leiders). Er werd verzekerd dat niet één Duitse gevangene zijn huis zou terugzien voordat Stalingrad was heropgebouwd. En Stalin zat door de grote offers van het Rode Leger en het vreselijke leed van de Russische burgers in een gunstige positie om veel uit de brand te slepen op de conferentie van Teheran, eind 1943, met de geallieerde partners Churchill en Roosevelt.

Antony Beevor is militair historicus en dat merk je. Hij goochelt met legers, divisies, regimenten, infanteriedevisies, legerkorpsen, pantserlegers enz. maar voor lezers die niet thuis zijn in deze materie blijven het holle begrippen. Het boek biedt een overvloed aan gegevens en inzichten over de aanloop, het verloop en de gevolgen van het Stalingrad-debacle en is uitstekend voorzien van kaartjes met aanduiding van troepenbewegingen, zodat alles goed te volgen is. Daarnaast zijn er de belevenissen van de mensen zelf. Van generaals tot soldaten. Hun verhalen tonen de menselijke of vaak onmenselijke kant van de oorlog. Zij vertellen wat er zich echt heeft afgespeeld op de Russische steppen, in de geplunderde dorpen en tussen de ruïnes van de kapotgeschoten stad. Beevor toont overtuigend hoe de oorlog in Stalingrad tijdens de winter van 1942-43 het tij keerde voor de Duitsers, en hoe deze campagne de kiem heeft gelegd van het latere gewelddadige optreden van het Rode Leger. Vanaf dan werd door het Rode Leger de opmars naar het westen ingezet en stevende nazi-Duitsland af op de nederlaag. De hele context van dit beslissende gebeuren wordt in dit boek uitvoerig en grondig uit de doeken gedaan. De lezer beroeren en echt meetrekken in zijn verhaal, daar slaagt Beevor niet ten volle in. De veelvuldige vermelding van de talrijke legereenheden komt de vlotheid niet ten goede.