Indringende zoektocht naar licht in de duisternis

De Amerikaanse auteur Devin Murphy schreef met De schipper een boek over de belevenissen van een Nederlandse jongen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Daar koos hij voor omdat hij Nederlandse wortels heeft, aangezien hij de kleinzoon is van Hans Jonker, medeoprichter van de TU Eindhoven. Het verhaal is dan ook losjes gebaseerd op de geschiedenis van Murphy’s familie, maar dat niet alleen. De auteur heeft ook drie jaar gevaren en toen regelmatig met Nederlandse en Duitse kapiteins over de Tweede Wereldoorlog gesproken, met name over de oorlog op zee. Hoeveel stof hem dat heeft opgeleverd, blijkt uit de titel.

Hoewel Devin Murphy met De schipper debuteert als romanschrijver, is hij bepaald geen onervaren auteur. Hij is assistent-professor creative writing aan Bradley University te Illinois en zag al veel fictiewerk gepubliceerd in bundels en bladen. Zijn boek kwam eerder dit jaar uit onder de titel The Boatrunner en mocht zich dus verheugen in een snelle Nederlandse vertaling, die netjes werd verzorgd door Jan Mellema.

In het verhaal ontmoeten we Jacob Koopman uit Delfzijl, de zoon van een lampenfabrikant. Als zijn vader in 1938 orders uit de Duitse auto-industrie hoopt te krijgen, wordt de 14-jarige Jacob met zijn broer en een vriendje naar een Duits jongenskamp gestuurd. Dat levert vader Koopman aanvankelijk het gewenste succes op, maar wanneer de Duitsers twee jaar later Nederland bezetten, gaat het toch verrassend snel bergafwaarts met het gezin. Een paar jaar later is Jacob alleen over met zijn oom Martin, een robuuste schipper die ogenschijnlijk voor de Duitsers werkt, maar een heel andere, nogal verbijsterende agenda heeft. Jacob weet niet meer wat te denken en trekt tenslotte naar de Duitse marine. Ook daar blijkt zijn zoektocht naar licht in de duisternis echter niet ten einde.

Het verhaal bestrijkt een aantal sterk verschillende periodes uit Jacobs leven, maar die worden onderling goed verbonden door de pogingen van een opgroeiende jongen om de gruwelijke en diffuse wereld om hem heen te begrijpen. Hij raakt de weg tussen goed en kwaad aardig kwijt, maar blijft proberen deze terug te vinden. Daarbij worden zijn gedachten en overwegingen duidelijk belicht, zodat zijn keuzes begrijpelijk blijven, zelfs wanneer hij voor de Duitsers kiest. Aangezien het verhaal memoiresachtig wordt verteld is er bovendien sprake van enige verhelderende reflectie achteraf.

Bijzonder is het feit dat Jacobs figuurlijke zoektocht naar licht in de duisternis is gekoppeld aan een letterlijke zoektocht. Licht en lampen komen in allerlei gedaantes voor, net als duisternis en donkerte. Iets dat origineel vorm krijgt en nooit gekunsteld wordt. Ook anderszins zit het verhaal knap in elkaar. Zaken die in het begin ter sprake komen, duiken later onverwacht weer op en de ontknoping is even plotseling als dat hij logisch uit het voorafgaande voortkomt. Terwijl Jacob ondertussen ook gewoon spannende avonturen meemaakt.

Het beeld dat wordt geschetst van de Tweede Wereldoorlog in Nederland komt ondertussen verrassend levensecht over. Het is duidelijk dat de auteur veel mondelinge overlevering heeft verwerkt. Vooral Nederlandse lezers zullen tal van zaken herkennen uit verhalen die ze in hun eigen omgeving hebben gehoord.

Tenslotte is deze roman prachtig geschreven. Murphy heeft een beeldende stijl en draait zijn hand niet om voor een rake metafoor of treffende beschrijving. Pas echt een meester is hij echter in het omschrijven van emoties, waarmee een sterk gevoel weet op te roepen. Deze gevoelens zijn zo goed ingeleefd en verwoord dat de lezer soms vergeet zelf niet Jacob te zijn. Misschien is er in het begin van het boek wat veel uitleg, maar dat trekt zo snel bij dat het de auteur gemakkelijk kan worden vergeven.

Binnen de uitgebreide literatuurverzameling die de Tweede Wereldoorlog inmiddels heeft opgeleverd, is De schipper dus toch weer een opvallend boek. Het geeft een indringend en ongebruikelijk beeld van hoe een adolescent deze verwarrende tijd heeft beleefd, maar is een spannend oorlogsboek tegelijkertijd. Auteur Devin Murphy mag dan ook beslist tellen als een nieuwe aanwinst.