Dystopisch knap geschreven verhaal dat twijfels zaait

Dit boek uit 1985 van de Canadese Margaret Atwood maakte stijl opgang na de succesvolle serie van Bruce Miller die in 2017 maar liefst 8 Emmy’s wegkaapte. Is het boek een stevig fundament voor deze serie? Tijd om dit even uit te vinden…

In dit boek bevinden we ons in een nabije toekomst in de nieuwe totalitaire en autocratische staat Gilead, gesticht nadat deze de regering van de Verenigde Staten heeft omvergeworpen. Het verhaal wordt verteld door Offred, of Vanfred (in de Nl versie), het hoofdpersonage van het boek. Dit is niet haar eigen naam natuurlijk. Zij is één van de dienstmaagden en alle dienstmaagden zijn aan een Commander en diens vrouw toegewezen om kinderen te kunnen baren, omdat zij nog vruchtbaar zijn. Of-fred of Van-fred, is haar naam want zij hoort bij een commander die Fred(erick) heet. Door rampen die uitbraken voordat Gilead werd gesticht, is de vruchtbaarheid van de bevolking er namelijk erg op achteruit gegaan, door chemische vervuiling, straling en andere milieurampen. Naast de dienstmaagden zijn er nog de Martha’s, de huishoudsters; de Aunts of Tantes, de opleidsters van het opvangcentrum voor de pas aangekomen dienstmaagden, en de vrouwen van de ‘commanders’ worden de ‘wifes’ genoemd. Als dienstmaagd zit Offred in een vreemde driehoeksverhouding met de Commander en zijn vrouw Serena Joy, zonder liefde weliswaar.

Offred vertelt ons zowel haar eigen situatie en de situatie van de dienstmaagden in het algemeen als de weinige herinneringen in haar vorige leven met haar man Luke en haar dochtertje, haar vriendin Moira en haar moeder, die ze echter heel moeilijk voor zich kan halen omdat ze zo gebrainwasht is ondertussen door alles wat er met haar is gebeurd. Deze zaken lopen allemaal door elkaar maar zijn toch gemakkelijk uit elkaar te halen. Behalve dan Moira: als zij op een dag aankomt in het centrum, herkennen ze elkaar in een oogopslag en proberen ze met elkaar in contact te blijven ook al wordt het hen aan alle kanten moeilijk gemaakt.

Er zijn namelijk in heel hun gesloten samenleving Guardians, aan hun eigen huizen en op straat, en daarnaast ook nog eens ‘Eyes’ of ‘Ogen’, mensen die hen volgen waar ze maar willen, waardoor ze heel hard moeten oppassen wat ze doen en zeggen. Personen die de leer van de staat in twijfel trekken, kritiek uiten op eender welke manier, of iets doen dat zondig is tegen de zeer puriteinse leer van Gilead kunnen worden opgepakt en verdwijnen door ze te folteren, vermoorden of weg te sturen naar de ‘Kolonies’ waar heel zwaar werk moet worden verricht met het opkuisen van chemische rommel, lijken, enz. Het is zowat het ergste lot wat mensen die in Gilead moeten wonen, zou kunnen overkomen.

Maar Moira was Offred’s vriendin van vroeger, van de tijd voor Gilead, en ze hebben samen veel meegemaakt. Offred was zelf een vrijgevochten vrouw vooraleer Gilead werd gesticht, en Moira was een vrijgevochten lesbische vrouw. Wetenschappers, dokters, homoseksuelen, andersdenkenden: allen werden en worden ze vervolgd om de alleenheerschappij van Gilead niet te laten verstoren door factoren van buitenaf. Als we met Offred meegaan naar vroeger, worden haar gedachten meer omfloerst en vager en net als zijzelf kan je je als lezer niet ontdoen van het feit dat ze – toch zeker in het begin – ook gedrogeerd moet zijn geweest om haar zo volgzaam te krijgen en vele feiten van haar vorige leven te doen vergeten. De pijn voor het verlies van haar dochtertje samen met haar man is natuurlijk het hardste. Deze pijn wordt zelden uitgesproken maar komt terug bij sommige activiteiten in haar huidige leven die Offred aan haar doen denken. De naam van haar dochtertje komen we echter nooit te weten.

Er wordt inderdaad veel uitgelegd en achteraf verteld in het boek van gebeurtenissen die voordien plaats vonden. Mij stoorde dit niet echt. Het geeft misschien net wat minder schwung aan het boek, toch is het verhaal origineel en in feite vooral neerdrukkend en benauwend genoeg om het spannend te houden. Geraakt Offred nog ooit buiten deze beklemming, op welke manier heeft ze dit verslag kunnen maken en nalaten? Sommige stukken zijn misschien wat saaier dan andere omdat er minder in gebeurt, maar dan zoom je ook meer in op de handelingen en de gedachten van Offred waardoor je heel goed met haar kan meeleven. De controle op de inwoners van Gilead is totaal. Daar zie je de achtergrond van de schrijfster in terug, die dit boek schreef toen ze in West-Berlijn woonde en deze stad nog volledig ommuurd was door het IJzeren Gordijn. Ze bezocht er in die tijd Oost-Duitsland en Tsjechoslovakije aan de overkant van de Muur en het gevoel van behoedzaamheid en controle dat ze er tegenkwam, net zoals de angst voor de ‘andere’, is dan ook in deze roman gekropen.

Big Brother gaat in Gilead samen met een autocratisch regime dat volledig is onderworpen aan een geloof dat stoelt op het 17de -eeuwse Amerikaanse puritanisme en een patriarchale maatschappij, waarin de dienstmaagden en andere dienende functies de elite bedienen waaraan het hoofd een man staat, en de staat door mannen geleid wordt. Toch zijn er de functies van de Tantes en de vrouwen van de elite waarin ook vrouwen hun seksegenoten domineren en in sterke machtsposities zitten of misschien wel specifiek zijn ingebracht om zo te overheersen middels concurrentie en nijd, en zo door de verdeling van de macht er angst ontstaat in juist die klassen voor het verlies van de eigen machtspositie.

De historische notities die als een epiloog verschijnen, zijn eigenlijk het verslag van een colloquium waarbij een prof gespecialiseerd in de Gileadiaanse studies in 2195 en duidelijk lang na de val van dit regime een lezing geeft over dit verhaal en zijn ideeën erover deelt. Je komt ook niet onmiddellijk te weten of de cultuur en de mentaliteit van hemzelf en van zijn publiek van die toekomstige tijd wel overeenkomen met onze manier van leven nu. Er wordt niets geschreven dat dit tegenspreekt, maar zeker weet je dit ook niet. De schrijfster laat ons door deze epiloog eigenlijk nog met meer vragen achter dan we al hadden na het eigenlijke verhaal.