‘Nauwkeurige reconstructie van een dertig jaar durende vlucht’

De cover van de Nederlandse vertaling vermeldt de aanbeveling voor het boek van de Franse krant ‘Le Monde’: ‘Een zeer nauwkeurige reconstructie van de naoorlogse vlucht van een van de meest angstaanjagende figuren van het nazisme.’ En dat is precies wat dit boek is. Zeker niet minder, maar ook nauwelijks meer. Journalist en schrijver Olivier Guez volgt met zijn boek de loop van nazi-arts Josef Mengele na de Tweede Wereldoorlog. Van 1949, het jaar waarin hij van Europa naar Latijns-Amerika vluchtte om te ontsnappen aan de Europese gerechtigheid, tot aan zijn dood door verdrinking in Brazilië in 1979. De historische reconstructie is gebaseerd op gedegen onderzoek en mag als geslaagd worden beschouwd. Daarmee vormt het boek verplichte kost voor iedereen die interesse heeft in de Tweede Wereldoorlog en nazi-Duitsland. De vraag doet zich echter voor of deze groep lezers boodschap heeft aan de romanvorm waarin dit boek is geschreven. De fictie die - deels op basis van dagboekfragmenten - is ontsproten aan de verbeelding van de schrijver, gaat kopje onder tussen de historische feiten. En kunnen als ongeloofwaardig, irrelevant of zelfs storend worden ervaren. Ook liefhebbers van romans zullen niet veel plezier beleven aan de fictie in dit boek. Daarvoor is die met te veel vooringenomenheid toegevoegd. De nauwelijks ontluikende diepgang wordt telkens ruw teruggefloten door de steeds voortdenderende tijdlijn met historische gebeurtenissen en feiten.

De pogingen die Guez in zijn boek doet om de gedachtengang van de ‘ingenieur van het ras’ te reconstrueren blijven steken in oppervlakkige overpeinzingen vanuit zijn eigen, veroordelende perspectief. Gedachten als ‘medelijden is een zwakte’, ‘zonder schuldgevoel of spijt’ en ‘vaderlandslievende plicht’ voeren in de wrokkige interne monologen van de nazi-beul de boventoon. Zo herinnert Guez de lezer er voortdurend aan dat we hier te maken hebben met een egocentrische manipulator die vooral wordt gedreven door zelfmedelijden, jaloezie, roem en geldzucht. Gedurende de dertig beschreven jaren van zijn ballingschap komt er in het boek nooit een gedachte van vertwijfeling of spijt bij de hoofdpersoon op. Dat lijkt ongeloofwaardig en maakt het karakter er niet interessanter op. Daarom krijg je de indruk dat Guez zich, al voordat hij aan dit boek begon, de stellige opdracht heeft opgelegd de lezer op geen enkel moment ook maar het minste begrip te verschaffen voor de motieven en omstandigheden van de hoofdpersoon. Laat staan medelijden of sympathie. Had de schrijver een poging gedaan om meer een appèl te doen op het moraal en het reflectievermogen van de lezer, dan had die zoveel meer uitgedaagd kunnen worden om ‘deelnemer’ te worden aan het motief van het verhaal. Dan maar een boek met wat meer pagina’s... Achteraf doet zich dan ook de vraag voor of dit boek wel is gebaat bij de gekozen romanvorm. Of speelt hier wellicht een ander motief..? Guez is met deze historische roman - in Frankrijk met 270.00 verkochte exemplaren een regelrechte bestseller - onomwonden op zoek naar een zo groot mogelijke publiek. In het interview met Hebban verantwoordt hij zich daarover als volgt: ‘Er zijn maar weinig mensen die weken willen spenderen aan het lezen van een biografie van Mengele, er zijn wel interessantere dingen in het leven!'. Missie geslaagd, dus…

Het unieke en belangrijke stuk geschiedenis dat in dit boek beschreven is, maakt het boek echter de moeite van het lezen waard. Vooral liefhebbers van en geïnteresseerden in recente geschiedenis zullen aan hun trekken komen, maar ook andere lezers zullen er plezier aan kunnen beleven. Het boek zal misschien een beetje troost kunnen bieden aan de slachtoffers van nazi-arts Mengele en hun nazaten. Het laat er namelijk geen twijfel over bestaan dat hij na de val van het Derde Rijk nooit meer in staat is geweest een normaal leven te leiden, zonder steeds weer opgejaagd te worden, zonder voortdurende angst. Zijn zelfgecreëerde ‘gevangenis’ was zijn straf voor de gruweldaden die hij tijdens het nazi-regime tegen de mensheid heeft begaan.

Als historische reconstructie verdient dit boek overtuigend ****, als roman echter nauwelijks **. Dat maakt een gemiddelde van ***.