Concentratiekampen

Tweede Wereldoorlog. Al vrij snel nadat de nazi's aan de macht kwamen, werden er concentratiekampen gebouwd. In eerste instantie waren dit werkkampen, zoals het kamp Bergen-Belsen en Dachau, maar vanaf 1941 werden er ook vernietigingskampen gebouwd. Alle vernietigingskampen bevonden zich in Polen. Onder het mom van: Wat men niet ziet, is er niet. Het beruchtste vernietigingskamp is Auschwitz. Meer dan een miljoen mensen mensen werden hier vergast. In een gaskamer in Auschwitz konden zo'n 9000 mensen per dag vergast worden.

In Nederland is vooral het kamp Westerbork bekend. Dit was een transportkamp: Eens per week werden mensen die op de lijst stonden op transport gezet. Men wist niet waarheen. Het kon naar de werkkampen in Duitsland zijn, of naar de vernietingskampen in Polen. Er wordt geschat dat er zo'n 102.000 mensen vanuit Westerbork op transport gezet zijn. Bijna niemand van hen heeft de oorlog overleefd.

Het is een zwaar onderwerp, maar wel een belangrijk onderwerp. Daarom las ik deze maand drie boeken over concentratiekampen.

Geraadpleegde bron: InfoNu.nl, Historiek.net

De boeken

Laat het stil zijn - Femke Brockhus

In Laat het stil zijn maken we onder ongewone omstandigheden kennis met de zusjes Ruth en Carmel. Zij zitten al dagenlang opgesloten in een schouwburg. Af en toe vertrekken er mensen. Na bijna een week worden ook zij meegenomen en in een opeengepakte trein naar een andere locatie vervoerd. De omstandigheden waarin ze leven worden er na deze verhuizing niet beter op. Ze houden zich zo goed en kwaad als kan staande, waarbij Ruth steeds meer de moederrol op zich neemt en zich over haar zusje Carmel ontfermt.

Concentratiekamp. Nergens in dit boek wordt gesproken over een concentratiekamp of over de Tweede Wereldoorlog. Toch zijn er duidelijke aanwijzingen dat dit boek hier wel degelijk over gaat.

Allereerst heten de zusjes Ruth en Carmel. Dit zijn beide hebreeuwse namen. De naam Ruth komt uit het bijbelboek Ruth (Oude Testament: staat dus ook in de TeNaCh) en betekent vriendin. Net als de Ruth uit het bijbelverhaal, zet deze Ruth door en draagt ze trouw en zorg uit naar een familielid, in dit geval haar zusje Carmel. Ook Carmel is van oorsprong een hebreeuwse naam en betekent Gods wijngaard. De hebreeuwse namen van de zusjes maken het aannemelijk dat de zusjes joods zijn.

Het opgesloten zitten in een schouwburg, het vervoer per trein naar een grauw gebouw, het doet sterk denken aan de deportatie van de joden:

Een zwijgend reisgezelschap, opeengepakt als dieren in de stal die naderend onweer ruiken.

Daarnaast vindt er regelmatig een appel plaats op een betonnen plaats. Net als in de gevangenkampen in de Tweede Wereldoorlog moeten Ruth en Carmel daar, samen met alle andere mensen, soms uren staan. Dat wordt benadrukt doordat een appel soms meerdere bladzijden in het boek doorgaat.

De zon klimt ongehinderd verder. Het licht werpt voor elk standbeeld een schaduw.

Ze veranderen langzaam, ze krimpen met de tijd en houden mijn aandacht gevangen. De zwarte vlekken vormen prachtige illusies over de ruggen van de rijen.

...

Ik tel de keren dat ik wankel en blijf staan.

De namen van de meisjes, het transport naar hun nieuwe verblijfplaats, de omstandigheden daar, het geeft bij elkaar het beeld van twee meisjes die in een concentratiekamp belanden.

Lezen want dit is een prachtig, beklemmend, poëtisch boek waar je na het lezen echt even stil van bent. Er wordt weinig echt expliciet uitgesproken, maar door de gedachten van Ruth heb je toch een bepaald kader. De rest zelf invullen is dan gemakkelijk gebeurd. Juist doordat er zoveel onbesproken blijft en het vanuit het perspectief van een jong meisje verteld wordt, grijpt het verhaal je aan. Het onderstreept dat de meisjes in eerste instantie zelf ook niet weten wat er aan de hand is, en later dat ze het niet willen weten. Dat het niet uitspreken misschien wel de enige manier is om door te kunnen blijven gaan.

De schrijfstijl is prachtig en doet poëtisch aan. Er staan veel mooie zinnen in het boek. Het mooie aan dit boek vind ik dat Femke Brockhus met heel weinig woorden (soms maar een paar zinnen op een bladzijde) zo ontzettend veel weet te zeggen. Het is een boek dat je snel uitleest, maar niet snel uit je gedachten krijgt.

Recensie. Mijn recensie vind je hier. 

De jongen in de gestreepte pyjama

Als de negenjarige Bruno op een dag thuis komt, is de huishoudster al zijn spullen aan het inpakken. Al snel blijkt dat ze gaan verhuizen, naar een plek ver weg van Berlijn. Zijn vader heeft daar een belangrijke baan gekregen, maar voor de rest van het gezin levert de verhuizing vooral eenzaamheid op. Dat verandert als Bruno op ontdekkingstocht gaat en aan e andere kant van een hoog hek een jongen ontmoet. Ze worden al snel vrienden, maar het is een vriendschap die geheim moet blijven.

Concentratiekamp. Het verhaal speelt zich af rondom het vernietingskamp Auschwitz. We zien dit echter door de ogen van een Duitse jongen die opgroeit in een gezin waarvan de vader een belangrijke rol heeft in het leiden van dit kamp. Hierdoor komt ook vooral de nazi ideologie naar voren:

'Ah, die mensen,' zei vader knikkend en met een lichte glimlach. 'Die mensen... nou, dat zijn helemaal geen mensen, Bruno.'

We zien het leven in het concentratiekamp dus van buitenaf, door de ogen van de negenjarige Bruno. Hij krijgt wel een en ander mee van wat er in Auschwitz gaande is, maar ziet te weinig en weet te weinig om echt te begrijpen wat er nu precies aan de hand is:

Bruno fronste zijn voorhoofd. Hij dacht aan de mensen in hun gestreepte pyjama's en vroeg zich af wat er aan de hand kon zijn in Oudwis en of het niet een heel slecht idee was als de mensen er zo ongezond door uit gingen zien.

Lezen want het is verrassend om vanuit een buitenstaander perspectief naar het leven in een concentratiekamp te kijken. Juist doordat het gaat om een negenjarige jongen die helemaal niet doorheeft wat er nu gaande is, en die vriendschap sluit met een joodse jongen, wordt het een spannend verhaal. Als lezer weet je al vrij snel waar Bruno in terecht gekomen is, maar Bruno zelf, in zijn onwetendheid en naïviteit, heeft geen idee. De vriendschap tussen de jongens is niet zonder gevolgen en dat maakt dat het een emotioneel boek is.

verder kijken De jongen in de gestreepte pyjama is verfilmd (The boy in the striped pajamas) en is te zien op Netflix. Zeker ook de moeite van het kijken waard! 

Nacht - Elie Wiesel

Elie Wiesel schreef met Nacht zijn getuigenis. Zijn verhaal begint als hij als jongen in Sighet woont. Zodra de Duitsers ook daar aankomen, begint het ongeloof in de verhalen die de ronde gaan langzaam plaats te maken voor andere gevoelens:

De Bijbel schreef ons voor dat we plezier moesten maken tijdens de acht dagen van Pesach, dat we gelukkig moesten zijn. Maar het ging niet van harte.  Sinds een paar dagen klopte ons hart onrustig.

De ene na de andere veordening volgt en er werden twee getto's ingesteld in Sighet. Elie en de andere joden wennen echter snel en het leven gaat door, tot het bericht komt dat iedereen uit de getto's gedeporteerd zullen worden. Vanaf dat moment volgen we Elie in het transport naar de voor hun nog onbekende bestemming en hun leven, met alle gruwelijkheden, in Auschwitz.

Concentratiekamp.
Al op de dag dat Elie in het concentratiekamp aankomt, is duidelijk wat een afschuwelijkheden hier gebeuren:

Er reed een vrachtwagen naar het gat die zijn lading erin stortte: het waren kleine kinderen. Baby's! Ja, dar zag ik, met mijn eigen ogen... Kinderen in de vlammen.

Elie en zijn vader overleven de eerste selectie en worden naar andere barakken vervoerd. Daar worden ze weliswaar voor het eerst vriendelijk toegesproken door het blokhoofd, maar verliezen ze ook weer een stukje identiteit:

De drie oudgedienden tatoeërden met een naald een nummer op onze linkerarm. Ik werd A-7713. Vanaf dat moment had ik geen andere naam meer.

Elie en zijn vader worden in Buna aan het werk gezet. Wreedheden zijn aan de orde van de dag, soms in reactie op een bevel niet correct kunnen uitvoeren, soms vanuit het niets. En de angst van een selectie hangt steeds boven hun hoofd.

Degenen wier nummer wel genoteerd was stonden apart, door de hele wereld in de steek gelaten. Sommigen huilden stilletjes.

Lezen want Elie Wiesel beschrijft zijn eigen ervaringen in de concentratiekampen. Dit zou iedereen gelezen moeten hebben.

Verder lezen Nacht volgt samen met Dageraad en Dag een drieluik. 

Een korte vergelijking

Laat het stil zijn en De jongen in de gestreepte pyjama zijn verhalen gebaseerd op de verschrikkelijke gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog, terwijl Nacht de getuigenis is van Elie Wiesel, die de concentratiekampen zelf moest ondergaan. Dit laatste boek komt hierdoor het hardste binnen. In Nacht worden de gebeurtenissen in de kampen ook expliciet beschreven, waardoor de gruwelijkheid duidelijk op de lezer overkomt. In tegenstelling tot dit boek is Laat het stil zijn juist niet expliciet. Maar ook dit weet, in alle stilte, de heftigheid van de situatie over te brengen.

In Nacht en in Laat het stil zijn volgen we kinderen vanaf het transport tot en met hun leven in het concentratiekamp. De jongen in de gestreepte pyjama kiest hierbij een heel ander perspectief, namelijk die van buitenstaander die naar de joden in het kamp kijkt.

Alledrie de boeken geven weer wat een verschrikking de concentratiekampen waren en geven ons mee: Dit mag nooit meer gebeuren. Dit mogen we nooit vergeten.

Welke boeken over concentratiekampen hebben jullie gelezen?