Herlezen, dat doe ik zelden

Vroeger deed ik het vaker maar de laatste jaren kom ik er niet meer aan toe, het herlezen van boeken. Er zijn zoveel mooie boeken die ik nog op mijn wensenlijst heb staan, zoveel prachtige romans die nog in mijn boekenkast wachten op mij, dat ik wel probeer ‘intens’ te lezen. Het liefst bespreek ik een boek ook direct met anderen of ik zoek leesclubvragen, besprekingen of analyses van een boek zodat ik het verhaal volledig kan opslurpen en het verhaal zo lang mogelijk in mijn hoofd blijft zitten. Een enkele keer kijk ik nog eens in een prentenboek van de kinderen. Onlangs twijfelde ik even, na een levendige leesclub over De halfbroer van Lars Saabye Christensen, zeker nadat een leesclubmaatje aangaf dat ze het boek voor de tweede keer las, maar mijn leestijd vond ik toch te kostbaar. Toch overkwam het me nu, totaal onverwacht, omdat ik bijna gechoqueerd was doordat ik merkte dat lezers niet geraakt werden door dit boek en ik op zoek moest naar de oorzaak.

De laatste dagen van 2020 las ik voor de leesclub op Hebban, De avond is ongemak van Marieke Lucas Rijneveld,de winnaar van de International Booker Prize 2020. Ik had het boek al meer dan een jaar in huis en al heel vaak in mijn handen gepakt om er in te beginnen. Misschien durfde ik het niet te lezen zonder dat iemand met me mee las. De leesclub was daarom een geschikt moment om het eindelijk open te slaan. Ik raakte al snel gecharmeerd van de schrijfstijl en werd overdonderd door de manier waarop de auteur de pijn van Jas, het hoofdpersonage, wist te vangen in weinig woorden, ja bijna in het weglaten van woorden. Het was alsof het tussen de regels in stond. Tijdens het lezen dacht ik af en toe aan Het smelt van Lize Spit. Qua onderwerp zit er een overlap. Ik dacht nog dat Het boek van Spit goed was maar dat het net niet de gloed en de klasse van De avond is ongemak bezat.

Op oudejaarsdag, vlak voordat het nieuwe jaar begon (wij kijken dan geen TV maar lezen), klapte ik het veel besproken debuut van Rijneveld in totale verbijstering, dicht. In afwachting van de leesclubvragen begon ik in de dagen daarna aan het volgende boek dat ik wilde lezen. Al weken, nee eigenlijk al vele maanden,  geleden, had ik mijn zoon beloofd dat ik The Hate U Give zou gaan lezen. Verder dan 20 bladzijden kwam ik niet. Iets vergelijkbaars gebeurde met vier andere boeken die ik probeerde te lezen. Dat had meerdere redenen maar een van die redenen was dat De avond is ongemak door mijn hoofd bleef malen. Ik greep geregeld naar het boek en zocht weer een passage op. Heel even opnieuw proeven… 

De leesclub

Op het moment dat de leesclubdiscussie begon vloog ik bijna uit de bocht van enthousiasme. Ik wilde het liefst met iedereen de discussie aangaan. Al snel trad voor mij voor de tweede keer verbijstering op. Dit keer vanwege het feit dat niet alle lezers mijn mening over het boek deelden. Een beetje verschil in mening kan ik snappen maar het contrast was immens groot. Daar waar ik jubelde, werd door enkele andere lezers futloos, mat of zelfs verontwaardigd gereageerd. Te veel metaforen, afstandelijk, irritatie opwekkend en weerzinwekkend. De laatste kreet kan ik begrijpen want dat is natuurlijk ook deels de bedoeling. Het verhaal is afschuwelijk, wat er gebeurde in het gezin was weerzinwekkend en dat beschrijft Rijneveld ook waanzinnig goed. Ik kreeg een knoop in mijn maag toen ik merkte dat sommige lezers het leed van de dieren heftiger ervoeren dan het leed van de jongste kinderen binnen het gezin. Later werd mij pas duidelijk hoe dit mogelijk was.
De eerste drie beschuldigingen aan de auteur, vond ik onterecht, zeer onterecht! Die waren dan toch deels een kwestie van smaak? Zeker als het over de metaforen gaat. Ik heb totaal geen metaforenvrees, het valt me nauwelijks op dat er zoveel gebruik van gemaakt wordt. Die gaan voor mij ongerept (flawless zou ik willen zeggen) op in de appetijtelijke schrijfstijl. Genieten dus.
Diverse discussiepunten over geloof expliciete beschrijvingen van dierenleed en plattelandsbevolking laat ik hier achterwege, daar is de leesclub de juiste plek voor. Wat me bleef verwonderen was dat ik zo meevoelde met de hoofdpersoon Jas en nergens irritatie of afstand voelde. Ik had het gevoel dat ik bijna meelifte in haar jaszak, misschien zelfs onderdeel was van een huidschilfer, zo dichtbij en tevens zo machteloos voelde ik me. Wat maakte nu dat het voor mij een roman was die helemaal klopte van voor tot achter en voor anderen voelde als de afknapper van het jaar?

Tijdens de discussie zocht ik telkens stukken op in het boek om mijn antwoorden te ondersteunen met citaten zoals ik altijd doe. Zoals altijd drong weer tot me door dat ik tijdens de eerste lezing echt zaken gemist had. Ook wezen andere deelnemers soms op interessante passages waardoor ik dacht, dit boek is nog veel mooier dan heel erg mooi (zo fijn die leesclubs). Toen opeens, zonder dat ik er erg in had, begon ik weer bij die eerste zin en las ik door, en door en door. Ik stopte pas weer toen ik het uit had. Zo was de eerste roman die ik uitlas dit jaar, hetzelfde boek als die waar ik het vorige jaar mee afsloot. Ik las het gewoon nog een keer.

Na die tweede lezing was ik nog meer gebrand op het antwoord op mijn vraag: waarom vind ik deze roman zo mooi en zijn er andere lezers die zeggen dat ze het een slecht boek vinden? Natuurlijk is het altijd een combinatie van factoren, die maakt of je van een boek geniet of juist niet. Toch zou er een bij een heftig boek als dit, een speciale factor moeten zijn die maakt dat de ene lezer emotioneel geraakt wordt terwijl de ander lezer de roman als afstandelijk ervaart. Ik ging op zoek naar interviews, zocht recensies en analyses op en las een boekverslag (dat trouwens zeker weten niet goed was) op zoek naar antwoorden. Daarnaast ging ik, tot vervelens toe ben ik bang, discussies aan met leesclub-genoten. Met allerlei listige omwegen vroeg ik telkens wat maakte dat ze niet geraakt werden door de ervaringen van deze puber die bij mij zo ongenadig hard binnen kwamen. Veel antwoorden die ik kreeg hielpen totaal niet, omdat de andere lezers waarschijnlijk ook de vinger niet op de zere plek konden leggen?

Rijneveld vs Spit

Uiteindelijk was het de combinatie van een opmerking van Laurie en een recensie van Sigried over Ik ben er niet van Lize Spit, waardoor langzaam voor mij helder werd waarom de schrijfstijl van Rijneveld zo bij mij past.
Laurie zei dat Rijneveld niet veel uitleg gaf, weinig aan “world building” deed. Er werd veel verteld en zij hield meer van Show, don’t tell. Zelf lees ik De avond is ongemak heel anders. Voortdurend wordt de wereld van Jas beschreven, haar omgeving opgebouwd, haar situatie geschetst, de gevolgen hiervan op haar en op haar omgeving getoond. Wat nog sterker naar voren komt is wat niet gebeurt en waarom. Die woorden van de auteur worden van de bladzijdes afgeschoven, tegen je gezicht aan gedrukt. Show, don't tell, tenminste bij mij. 
Sigried gaf in haar recensie over het eerste boek van Spit aan dat deze auteur juist toen teveel uitleg gaf, ‘te uitgebreide beschrijvingen van dagdagelijkse handelingen’ gaf. Dat was precies wat ik herkende van het eerste boek van Lize Spit: fantastisch boek, had iets korter kunnen zijn als ze een tikkeltje meer ruimte voor de fantasie van de lezer had overgelaten. Minimaal min-puntje trouwens. Zij doet dit maar een enkele keer 'te veel'. Het is trouwens niet zomaar dat ik de recensie van Spit er bij haal. Tijdens de leesclubdiscussie kwam deze auteur geregeld als voorbeeld naar voren van een auteur die 'wel kon raken'. De auteurs werden vergeleken en er waren lezers met een duidelijke voorkeur voor Spit of juist voor Rijneveld. 
Wat ik is zo bewonder aan Marieke Lucas Rijneveld is dat zij echt alleen vertelt en niet verder uitlegt. Het oerverhaal, de emotie, het verdriet, de angst, de pijn, de echte bagger, die staat ‘tussen de regels’. Blijkbaar kan ik dat daar lezen. Het is absoluut show, don’t tell, maar je moet datgene dat niet vertelt wordt wel kunnen lezen, zien, vinden, voelen of proeven. 

Daarom, denk ik

Door het (her)lezen van deze roman en het nadenken over mijn waardering van dit boek snap ik beter hoe ik romans beoordeel en waarom ik dit soms anders doe dan andere lezers. Ik denk dat ik de term ‘Show, don’t tell’ nu ook beter begrijp. Soms zit dat in de beschrijving van de omgeving, soms in de beschrijving van handelingen van personages. Soms zit dit in iets waarvan je denkt dat er minder toe doet, maar is dit juist hetgeen dat alles zo overduidelijk hard kan doen binnenkomen. Blijkbaar niet bij iedereen, niet iedereen leest dit graag op deze manier. Het helpt niet om dit aan anderen duidelijk te maken, de kans dat ze door mij geïrriteerd raken is groter dan dat ze gaan zien wat ik zie. Ik houd er wel van en daarom houd ik zo van deze roman.

Tjonge, kon ik maar een heel klein beetje schrijven zoals Marieke Lucas Rijneveld doet. Dan had ik dit verhaal in driehonderd woorden kunnen vertellen.

Ben jij een Rijneveld-lover of juist niet? Of moet je nog beginnen aan een roman van deze auteur? Misschien twijfel je nog? Heb ik het moeilijk gemaakt? of juist eenvoudiger?      

Aanvulling: Marieke Lucas Rijneveld schrijft niet afstandelijk, als de lezer dit gevoel krijgt, leest die lezer het afstandelijk en dat is geen verwijt.

Aanvulling: iemand noemde deze roman in zijn recensie een prachtig rotboek en dat vin ik een mooie beschrijving. Langzaam dringt tot mij door dat ik houd van het lezen van prachtige rotboeken.