Heel wat songwriters vonden hun inspiratie voor een lied in een boek, een gedicht of een toneelstuk. In deze rubriek willen we af en toe eentje onder de loep nemen.

In 1989 ontdekte ik de teksten van Oscar Wilde. Van zijn Complete Works heb ik toen heel veel gelezen. Niet van voor naar achter - het is trouwens niet chronologisch opgesteld, maar ingedeeld in verhalen, poëzie, toneel, essays… - maar volgens wat me al bladerend het meeste aansprak. Helemaal overdonderd was ik door The Ballad of Reading Gaol: wat een prachtgedicht, zo aangrijpend en diepgaand en in een betoverend ritmisch Engels. En toen ik datzelfde jaar toevallig op de radio de song van Gavin Friday hoorde en de tekst herkende was ik bijzonder aangenaam verrast. Het is deze song van Gavin Friday die mij vorig jaar op het idee bracht voor deze rubriek over liedjes met een directe band naar literatuur. En daardoor heb ik nu, al die jaren later, met graagte een aantal van zijn werken herlezen. Genoeg over mezelf, laten we het hebben over Oscar Wilde en in de eerste plaats over dit lied en over het ‘not gay’ einde van zijn leven. 

Gevangenschap en dood

The Ballad of Reading Gaol

Reading Gaol is de gevangenis van Reading – gaol betekent hetzelfde en wordt ook uitgesproken als jail – waar Oscar Wilde een tijdlang opgesloten zat. Wilde was verwikkeld geraakt in een juridisch gevecht met  de Markies van Queensberry, de vader van Lord Alfred Douglas (Bosie), de liefde van zijn leven en tegelijk zijn ondergang. Gelukkig werd hij niet veroordeeld voor ‘sodomie’ of homoseksualiteit, maar ‘slechts’ voor ‘gross indecency’, ‘grove onzedelijke handelingen’ met jonge mannen van een lagere afkomst. Het gevolg was twee jaar dwangarbeid, van 1895 tot 1897, een faillissement en de openbare verkoop van al zijn spullen, een scheiding van zijn vrouw Constance en het verlies van zijn twee zoontjes.

Dit is het laatste werk dat Oscar Wilde ooit schreef. Het werd gepubliceerd in 1898, twee jaar voor zijn dood onder het pseudoniem C.3.3., een verwijzing naar cell block C, landing 3, cell 3, zijn plek in de gevangenis van Reading. Hij schreef het niet in de gevangenis, maar toen hij al weer vrij was. Het is een terugblik op die heel zware tijd daar. Wilde verbleef er bijna zijn hele gevangenisperiode (hij werd een paar keer overgeplaatst) in een erg krappe cel. De gevangenis van Reading was bedoeld als een oord van stille reflectie met het oog op een nieuw leven. Praten met anderen mocht niet, zelfs oogcontact was verboden – zo moest hij een paar weken in een pikdonkere kerker verblijven omdat hij toch met een medegevangene had gepraat. Lezen mocht hij wel, zo had hij onder meer De hel van Dante tot zijn beschikking, een wellicht erg toepasselijk boek.

He did not wear his scarlet coat,

For blood and wine are red,

And blood and wine were on his hands

When they found him with the dead,

The poor dead woman whom he loved,

And murdered in her bed.

Dit is de eerste strofe van The Ballad of Reading Gaol (uit: The Complete Works of Oscar Wilde, p. 883). Het was geïnspireerd op zijn ervaringen in  de gevangenis en het uitgangspunt was het feit dat medegevangene Charles Thomas Wooldrigde, een man van 30, werd opgehangen wegens de moord op zijn vrouw. Hij beschrijft de angst, de eenzaamheid en het lange wachten tot de dag van de terechtstelling. Het is ook een aanklacht tegen de doodstraf en het gevangeniswezen dat mensen veeleer kapotmaakt dan hervormt. Wilde noemde het werk een in memoriam voor C.T.W. Het is een lang verhalend gedicht, een ballade, onderverdeeld in zes delen die vele strofen bevatten, de allerlaatste vind je hierna (uit: The Complete Works of Oscar Wilde, p. 899).

And all men kill the ting they love,

By all let this be heard,

Some do it with a bitter look,

Some with a flattering word,

The coward does it with a kiss,

The brave man with a sword! 

De stijl is ingetogen en direct, niet wat men van Wilde gewoon was. Wat een ballade is, dat heeft Tea onlangs uitgezocht en wie een wat grondiger analyse van vorm en inhoud van deze ballade zoekt, kan hier terecht.

Deze ballade was bron van inspiratie voor vele liedjesmakers, maar een van de bekendste versies wordt gezongen door Jeanne Moreau  in de film Querelle van Rainer Werner Fassbinder, naar de roman Querelle de Brest van Jean Genet.

De profundis

Ondanks het strenge regime schreef Oscar Wilde een van zijn bekendste werken toch in de gevangenis. Na 19 maanden gevangenschap kon hij eindelijk beschikken over een potlood en één vel papier per dag. Hij begon aan een lange brief aan Lord Alfred Douglas (Bosie). Hij reflecteert over zijn leven in het licht van zijn relatie met Bosie in de overtuiging dat er een definitief punt achter was gezet. Wilde schrijft alles van zich af en hij had Bosie nogal wat te verwijten: ondankbaarheid, egoïsme, geldverspilling (dat van Wilde), haatdragendheid en - wat een paar keer terugkomt in de brief - gebrek aan diepgang. Wilde wijt zijn gevangenschap en het verlies van zijn financiën en zijn leven, aan de diepe haat van Bosie voor zijn vader en aan het machtsspel tussen die twee waarin Wilde werd meegesleept – Wilde had eigenlijk heel gemakkelijk de gevangenis kunnen ontlopen door naar het buitenland te vluchten en er zijn leven voort te zetten, maar Bosie kon hem overtuigen om naar de rechtbank te trekken.

Ik twijfel er niet aan of er zal in deze brief, waarin ik zal moeten schrijven over jouw leven en over het mijne, over het verleden en over de toekomst, over zoete dingen die tot bitterheid werden en over bittere dingen die tot vreugde kunnen worden omgevormd, veel zijn dat je tot in het diepste van je ijdelheid zal kwetsen.

(Uit: Brieven, pag. 184)

Hoe hard en duidelijk Wilde Bosie met de neus op de harde feiten duwt, toch is dit ook een brief waarin hij hem vergiffenis schenkt, hij wil niet leven met bittere gedachten. En een brief waarin Wilde aan zelfreflectie doet en beseft dat het natuurlijk aan hemzelf was om de keuzes te maken die hij heeft gemaakt, aan niemand anders en waarin hij in het reine komt met zijn verleden.

Wil ik niet voor de korte tijd van mijn bestaan die me nog rest een verminkt, mislukt en onvolledig iemand zijn, dan is het belangrijkste dat voor me ligt, dat me te doen staat, om in mijn wezen alles wat me aangedaan is te absorberen, het tot een deel van mezelf te maken en zonder weeklacht, vrees of weerzin te aanvaarden. De allerhoogste ondeugd is gebrek aan diepgang. Alles wat men zich bewust is, is goed.

(Uit: Brieven, pag. 234)

Later kreeg deze brief de titel De Profundis mee. Dit verwijst naar een psalm: Vanuit de diepten. Het is een smeekbede van de mens tot God. Hier vind je er wat meer tekst en uitleg over, en ook een vertaling door Guido Gezelle.

De brief van Wilde telt zo’n 55.000 woorden. Het was de bedoeling dat Robbie Ross, een van Wilde’s beste vrienden, de brief aan Bosie zou overhandigen nog voor Oscar Wilde de gevangenis verliet, maar de brief werd pas door de gevangenisdirectie vrijgegeven toen Oscar Wilde werd vrijgelaten. Het zou het definitieve afscheid moeten worden van Bosie.

Frederic Rzewski, Amerikaans componist, muziekpedagoog en pianist, maakte er in 1991-1992 deze bewerking van.

Toen hij vrijkwam in 1897 ging Wilde in ballingschap wonen in Frankijk. Hij nam het pseudoniem Sebastian Melmoth aan. Tot grote verbazing en afkeuring van zijn vrienden, ontmoet hij na enkele maanden Lord Alfred Douglas toch weer en gaat hij bij hem wonen in Italië. Aan zijn goede vriend Robert Ross schrijft hij daarover:

Dat ik naar Bosie teruggegaan ben, was psychologisch gezien onvermijdelijk (…). Ik kan niet leven zonder de atmosfeer van Liefde: ik moet liefhebben en geliefd worden, welke prijs ik er ook voor betalen moet. (uit: Brieven p. 364) 

Toch komt er na een dik half jaar een nieuwe breuk, een definitieve dit keer. Wilde keert terug naar Frankrijk. Kort na een operatie stierf hij op 30 november 1900 op 46-jarige leeftijd in een armoedig Parijs pension, hoogstwaarschijnlijk aan de complicaties van een middenoorontsteking, iets waar hij ook in de gevangenis last van had, of, daarvan zijn een aantal mensen overtuigd, aan de gevolgen van syfilis die leidde tot meningitis. 

In 1909 kreeg hij zijn definitieve rustplaats op Père Lachaise in Parijs. Zijn graf is een monument van Epstein waarop zijn eigen woorden staan, alweer uit The Ballad of Reading Gaol.

(Uit: Brieven, p. 446).

And alien tears will fill for him

Pity’s long-broken urn

For his mourners will be outcast men,

And outcasts always mourn.

Het leven vóór de gevangenis

Wilde werd geboren in 1854 in Dublin, Ierland, als Oscar Fingal O’Flahertie Wills Wilde. Zijn moeder was dichteres en journalist, zijn vader antiquair, dichter en specialist in oog- en oorziekten. Oscar had een broer en een zus, maar zij overleed toen ze 10 was. Na zijn schooltijd in Ierland, ging hij studeren in Oxford aan het Magdalen College (1874-1878). Wilde viel toen ook al op door zijn opvallende kleren, een echte dandy was hij. Wat ook opviel was zijn gevoel voor humor en zijn uitgesproken ideeën over het estheticisme of l’art pour l’art. Alles stond voor hem in het teken van kunst en schoonheid.

Life imitates art far more than Art imitates life.

(Uit zijn essay, in de vorm van een dialoog, The Decay of lying)

Hij begon zijn carrière als kunstcriticus en gaf ook lessen in de VS en Canada. In 1884 trouwde hij met Constance Lloyd. Hij schreef sprookjes, initieel voor zijn zoontje, gedichten, korte verhalen, theaterstukken… In 1886 ontmoette hij Robert Baldwin Ross (Robbie), zijn (wellicht) eerste mannelijke minnaar. Hij bleef letterlijk tot aan Wilde’s sterfbed een heel trouwe vriend en zorgde na zijn dood voor zijn literaire erfenis.

The picture of Dorian Gray

Een van zijn vroegere werken is The picture of Dorian Gray. Het is de enige roman van Wilde. Die werd uitgegeven in 1890 maar werd niet overal even goed ontvangen, er was toen al kritiek op de homo-erotische aspecten in het boek. Toch is het een werk dat tot de verbeelding sprak en blijft spreken, het werd al een twintigtal keer verfilmd en het is een bron van inspiratie voor talloze liedjes. Weetje: voor het Nederlandse taalgebied werd dit boek in 1893 vertaald door Elisabeth Baud, de vrouw van Louis Couperus.

The studio was filled with the rich odeur of roses, and when the light summer wind stirred amidst the trees of the garden, there came trough the open door the heavy scent of the lilac, or the more delicate perfume of the pinkflowering throrn.

Zo begint na het voorwoord, hoofdstuk 1. (Uit: The complete works, p. 18). Het zet meteen de toon. We bevinden ons in het atelier van schilder Basil Hallward.

Het verhaal gaat over een zekere Dorian Gray, een heel knappe jonge man. Basil Hallward, een kunstenaar en goede vriend van hem, maakt zijn portret, een prachtig spitting image. Dorian Gray krijgt het portret als geschenk. Hij wenst zo hard dat hij de schoonheid van op het portret in werkelijkheid kan behouden, dat niet hij ouder wordt, maar wel het schilderij, waardoor hij er onbewust zijn ziel door verkoopt. We volgen het verdere leven van deze man van wie het uiterlijk vele keren mooier blijkt dan het innerlijk. Het is een prachtig en tegelijk stichtelijk verhaal. 

Het werk bevat ook reeds van die typische geestige uitspraken van Oscar Wilde. In dit boek worden ze vooral in de mond van Lord Henry gelegd, een vriend van de kunstenaar en van Dorian Gray:

'I am quite sure I shall understand it,’ he replied, gazing intently at the little golden white-featherd disk, ‘and as for believing things, I can believe anything, provided that it is quite incredible'.

'Laughter is not at all a bad beginning for a friendship, and it is far the best ending for one,’ said the young lord, plucking another daisy.

(Uit: The complete works, p. 21, resp. p.22)

Het boek inspireerde velen. Hier vind je liedjes van Ali milner, The Libertines, Cherry Five, Nirvana…

In de jaren 80 ontmoet Wilde Lord Alfred Douglas (Bosie), een dichter en atleet. Hij werd de liefde van zijn leven, maar zoals hoger al staat, ook zijn ondergang. Het was geen makkelijke relatie, met veel ups-and-downs, maar als het goed ging genoten de twee heel hard van het leven. Toen was het echt wel heel erg blijmoedig, vrolijk, uitgelaten, levenslustig, kleurrijk,…  - of in één woord: gay.

Salomé

In 1891 schreef Wilde in Parijs Salomé. Hij schreef het in het Frans. Bosie vertaalde het naar het Engels, maar dat ging niet van een leien dakje, Wilde vond zijn vertaling maar niets. Nog steeds wordt hij als vertaler vermeld, maar wellicht is iemand anders ermee aan de slag gegaan, maar wie, dat is niet bekend. Het is het verhaal van Salomé, gebaseerd op de teksten van Flavius Josephus, die van haar stiefvader gedaan krijgt om haar in ruil voor de dans van de zeven sluiers, het hoofd van Johannes de Doper (Jokanaan) te schenken.

Herod: Salomé, Salomé, dance for me. I pray thee dance for me. I am sad to-night. Yes, I am passing sad to-night. When I came hither I slipped in blood, which is an evil omen; and I heard, I am sure I heard in the air a beating of wings, a beating of giant wings. I cannot tell what they mean… I am sad to-night. Therefore dance for me. Dance for me, Salomé, I beseech you. If you dance for me you may ask of me what you will, and I will give it you, even unto the half of my kingdom.

(Uit: The complete Works p. 598)

De bedoeling was dat de bekende actrice Sarah Bernhardt het stuk zou spelen in Londen in 1892, maar dat werd verboden op basis van een wet die voorschreef dat Bijbelse figuren niet mogen worden uitgebeeld op het toneel. De première vond pas plaats in 1896 in Frankrijk, toen Oscar Wilde in de gevangenis verbleef. Het toneelstuk inspireerde velen, maar het bekendst is de opera die Richard Strauss ervan maakte en voor het eerst opvoerde in 1905. 

Natuurlijk schreef Wilde nog veel meer, en hij was heel succesvol en is dat ook nu nog. Zijn sprookjes, zoals The Happy Prince and Other Tales, worden nog steeds door kinderen gelezen. Zijn toneelstukken, zoals An Ideal Husband, Lady Windemere’s fan, The Importance of Being Ernest… zijn nog regelmatig in de theaterzalen te zien. Zijn aforismen worden nog heel vaak geciteerd, zijn essays bewonderd. Haast ontelbaar zijn de muziekstukken waarvoor Oscar Wilde inspiratie gaf, en dat kan gaan van volledige teksten van zijn hand, stukjes eruit, een zinnetje of gewoon een verwijzing. Hier vind je een uitgebreid maar onvolledig overzicht. 

In old days books were written by men of letters and read by the public. Nowadays books are written by the public and read by nobody.

To be mediaeval one should have no body. To be really modern one should have no soul. To be really Greek one should have no clothes.

(Uit: A few Maxims for the Instruction of the Over-Educated, Saturday Review, 1894, in The Complete Works, p. 1243)

Omdat hij ook gedichten schreef, voeg ik er toch nog eentje toe:

 From spring days to winter

Tonio

Als we hier in het Nederlandse taalgebied denken aan Oscar Wilde, dan denken we nu haast automatisch ook aan Tonio, de zoon van A.F.Th. van der Heijden, die in 2010 na een avondje uit om het leven kwam toen hij met de fiets door een wagen werd aangereden. Zijn vader herdacht hem in de requiemroman Tonio. Op de cover staat de erg geslaagde foto van Tonio als Oscar Wilde, gemaakt als foto-opdracht voor school en ook gebruikt als rouwprent. 

In het boek lezen we niet alleen over de omstandigheden van de dood van de 21-jarige Tonio, zijn vader blikt ook terug op zijn hele jonge leven. Deze roman die dus allesbehalve fictie is en de lezer dit gebroken gezin van heel nabij laat volgen – en zich daarbij regelmatig een voyeur doet voelen - is een aangrijpend boek over het verlies van een kind, een hard afscheid en een mooi eerbetoon. Dat de pijn van het verlies ermee niet verdwijnt, liet A.F.Th. van der Heijden onlangs nog optekenen (Foto: De Standaard, 4 januari 2019). 

En jij?

Las je al iets van Oscar Wilde? Zag je al een opvoering van zijn werk? Een film? Of hoorde je al een lied? En wat vond je ervan?

Tot een volgend lied!

Het eerste Lees dit Lied! Over De vreemdeling, vind je hier.
Het tweede Lees dit Lied! Er zit een gedicht in van Hugo Claus, vind je hier.
Het derde Lees dit Lied! Of ben je bang van een monster? vind je hier.
Het vierde Lees dit Lied! Zing mee met Edgar Allen Poe, vind je hier.
Het vijfde leest dit lied! Willem Elsschot, niet zo braaf als hij eruitziet, vind je hier.

Tekst: Ine

Banner: Nathalie van den Dobbelsteen

Bronnen:

• Complete works of Oscar Wilde, Harper-Collins Publishers, editie 1994
• Brieven Oscar Wilde, geselecteerd en vertaald door Gerlof Janzen, Meulenhoff Kritak, 1997
• https://www.demorgen.be/buitenland/hier-ademde-oscar-wilde-de-walm-van-de-dood-in-b9214e8d/
• https://kunst-en-cultuur.infonu.nl/biografie/55333-oscar-wilde-1854-1900.html
• https://muziek-en-film.infonu.nl/diversen/21771-oscar-wilde-het-portret-van-dorian-gray.html
  https://www.hebban.nl/spot/tekst-en-uitleg/nieuws/wil-ik-lezen-metde-ballade-van-het-treurige-cafe-carson-mccullers-2
• https://grammarist.com/spelling/gaol-jail/
• https://www.youtube.com/watch?v=DprNsG02pDI
• https://nl.wikipedia.org/wiki/De_profundis_(psalm)
• https://www.poets.org/poetsorg/poem/ballad-reading-gaol
• https://www.theguardian.com/books/booksblog/2009/mar/23/oscar-wilde-ballad-reading-gaol-poem
• https://www.tzum.info/2011/06/recensie-oscar-wilde-gedichten/
• https://nl.wikipedia.org/wiki/Salomé_(toneelstuk)
• https://en.wikipedia.org/wiki/Music_based_on_the_works_of_Oscar_Wilde