Vertalersgeluktournee: Charlotte Pothuizen en Dirk Zijlstra over vertalen in retrograde

(381)

Wil ik lezen

• Wil ik lezen
• Nu aan het lezen
• Gelezen
• Verwijderen
•   Favorieten
•   Verlanglijstje
•   In bezit
•   Uitgeleend
Challenges
  {{title}}
  {{title}}
• Nieuwe plank maken
• Loading
• De wijzigingen zijn opgeslagen

Jaag je ploeg over de botten van de doden

Olga Tokarczuk, vertaald door Charlotte Pothuizen en Dirk Zijlstra

In een afgelegen Pools dorpje vertelt de excentrieke zestiger Janina Duszenko over de gebeurtenissen rond de verdwijning van haar twee honden. Janina leidt een teruggetrokken leven: ze houdt meer van dieren dan van mensen, en haar liefhebberijen zijn astrologie en het vertalen van de poëzie van William Blake. Wanneer leden van de lokale jachtvereniging vermoord worden aangetroffen, raakt ze als een Poolse Miss Marple betrokken bij het politieonderzoek.

Jaag je ploeg over de botten van de doden is een feministische ecothriller over gekte, de rechten van dieren en gemarginaliseerde mensen, en de hypocrisie van traditionele religie.

Vertalen in retrograde

Door: Charlotte Pothuizen en Dirk Zijlstra

Jaag je ploeg over de botten van de doden is een buitenbeentje in het oeuvre van Nobelprijswinnares Olga Tokarczuk. Geen historisch epos als De Jacobsboeken of een constellatieroman als De rustelozen, maar een licht verteerbare, doch gelaagde whodunnit met een boodschap. De verteller en hoofdpersoon is de excentrieke Janina Duszejko: een feministische vegetariër van een jaar of zestig oud, die in een gehucht bij de Tsjechische grens op haar manier campagne voert tegen de jacht en de uitbuiting van de Natuur. Op het conservatieve en door besnorde mannen gedomineerde Poolse platteland maakt ze zich daar niet populair mee.

Gelukkig heeft Duszejko enkele bondgenoten: Dyzio, een vroegere leerling met wie ze de gedichten van William Blake vertaalt, Goednieuws, verkoopster in de plaatselijke tweedehandskledingwinkel en Eunjer, de weinig spraakzame maar goedaardige buurman.

Een van de dingen die ons bij het vertalen heeft beziggehouden was de zoektocht naar passende bijnamen. Duszejko ('dusza' betekent trouwens ziel, en de -ko aan het einde van de naam wijst op een Oekraïense afkomst, net als de -uk van Tokarczuk) vindt dat namen vaak volstrekt niet passen bij de mensen aan wie ze zijn gegeven en bedenkt liever zelf namen, waarbij ze zich laat leiden door haar eerste indrukken van iemand. Zo noemt ze de boosaardige buurman met grote, harige voeten Wielka Stopa; daar maakten wij Grootvoet van, en de sympathieke verkoopster van tweedehandskleding, Dobra Nowina, werd Goednieuws in het Nederlands. Lastiger waren Eunjer en Buikman. Laatstgenoemde is een rondbuikige vossenfokker en jager, die toevallig wél een naam heeft die bij hem past. Hij heet in het Pools Wnętrzak. 'Wnętrze' betekent binnenste, 'wnętrzności' ingewanden; het achtervoegsel -ak heeft een negatieve bijklank. We moesten in het Nederlands dus een bestaande naam zien te vinden die lichtelijk weerzinwekkend klinkt. Eerst dachten we aan Weiert, Weier of Weierman, naar ontweiden, het van ingewanden ontdoen van wild, maar we hebben uiteindelijk gekozen voor het duidelijkere Buikman.

En dan was er Świętopełk Świerszczyński, een lange, bleke en wat schonkige figuur die maar weinig zegt, en wiens naam zelfs voor Polen bijna niet is uit te spreken. Duszejko noemt hem Matoga. Het woord 'matoga' zei ons niets, en de verschillende native speakers aan wie we het vroegen kenden het woord ook niet. Volgens het woordenboek is het uit het Slowaaks of Tsjechisch afkomstig; dat is niet toevallig, de roman speelt zich af bij de Tsjechische grens, en volgens Duszejko is in Tsjechië alles beter. Door Świętopełk een Tsjechische naam te geven, drukt ze haar sympathie voor hem uit, ook al betekent het spook. Maar kun je dit personage Spook noemen? Iedereen begrijpt dat onmiddellijk en dat is niet de bedoeling. We moesten dus iets zien te vinden dat een Nederlandstalige niet direct zou herkennen. En zo kwamen we uit bij Eunjer – een woord dat onder meer 'fantoom' betekent, maar ook een naam is voor de paardenstaart, een vale plant met lange, verticale stengels.

Een van Duszejko’s hobby’s is astrologie; aan de hand van de sterren probeert ze de werkelijkheid te duiden. Terwijl Tokarczuk zich ook graag in horoscopen verdiept, hebben wij daar geen kaas van gegeten. Daarom hebben we een echte astrologe naar onze vertalingen laten kijken, Muriel Van Peteghem. Dankzij haar staan dit soort zinnetjes er nu ook in het Nederlands overtuigend:

'Hij zegt überhaupt niet veel. Hij heeft vast Mercurius in een zwijgend teken, ik denk op de cusp van Steenbok of vierkant, of anders oppositie Saturnus. Het kan ook Mercurius zijn in retrograde – dat levert dan geslotenheid op.'

Een andere geliefde bezigheid van de vertelster is het vertalen van gedichten van William Blake. Niet toevallig ook een van Tokarczuks favoriete dichters. De beeldende titel is ontleend aan het werk van Blake, die ook in de rest van de roman een prominente rol speelt. Elk hoofdstuk draagt een versregel als motto. Een deel van die verzen was al eens vertaald door Sylvia Koetsier en Cornelis W. Schoneveld, maar de andere citaten hebben we zelf uit het Engels vertaald.

Een leuke extra uitdaging was het vertalen van de vertaalpogingen van Duszejko en Dyzio. Duszejko vermeldt vier versies van een fragment uit 'The Mental Traveller', de eerste poging is nog helemaal zonder rijm en ritme, en alhoewel het steeds iets beter wordt, blijft het amateuristisch. Hier moesten we onze professionaliteit als het ware afleggen, om onze vertaaleer te bewaren. De Engelse vertaler Antonia Lloyd-Jones stond overigens voor een nog moeilijker opgave: Blake 'vertalen' in Engelse huis-tuin-en-keuken-poëzie!

Tokarczuk legt Duszejko nogal markante uitspraken in de mond die vaak terug te voeren zijn op het van tegenstellingen zwangere gedachtegoed van Blake ('Soms denk ik wel eens dat alleen zieken echt gezond zijn'). Blake is voorvechter van het vegetarisme ('Al heilzaam voedsel wordt zonder net of val gevangen') en ook dat vindt genade in de ogen van Janina Duszejko. Verder heeft Tokarczuk Blake’s gewoonte overgenomen om bepaalde woorden met een hoofdletter te schrijven. 'Door hem sliep ik Nachtenlang niet.' 'Soms vond ik dode Dieren – Hazen, Dassen en Reeën.' Voor de vertalers levert dat geen problemen op, je neemt de hoofdletters over en meteen ben je in Blakeaanse sferen.

De vertaalhobby van Duszejko lijkt ook een ode aan de vertaler te zijn. Vertalen wordt wel eens met bruggenbouwen vergeleken, en laat Duszejko nu vroeger bruggenbouwster zijn geweest. Bovendien houdt ze ervan om grenzen te overschrijden – weer een vertaalmetafoor, deze keer van Tokarczuk zelf:

'Vertalers komen van buitenaf naar ons toe en zeggen: ik ben er ook geweest. Ik heb jouw voetstappen gevolgd – en nu zullen we samen deze grens oversteken. En inderdaad, de vertaler neemt letterlijk de gedaante van Hermes aan, een gids, die me bij de hand neemt en me over de grenzen van staat, taal en cultuur leidt.' – uit: Hoe vertalers de wereld redden, vertaling door Iwona Guść.

Niet lang voor de deadline – voor de eerste lockdown – namen we elkaars vertalingen door op het Poolse platteland. Het gehamer van spechten, het geroep van uilen, het geblaf van de waakhonden (al dan niet aan de ketting) en de benevelde mannen voor de buurtwinkel hielpen om in de juiste sfeer te komen. Toen we op een avond van het café terugliepen naar het huis waar we overnachtten, werden we plotseling aangestaard door een paar Reeën die de weg overstaken. Ze bekeken ons nieuwsgierig en liepen toen door. Even hadden we het gevoel dat de Dames ons goedkeurend toeknikten…

Naar het vertalerskanaal