Van heilig vandalisme tot zielen reddende moord

Een jaar of wat gelegen zag ik een film die eigenlijk niet de bedoeling was. Dat kwam omdat Netflix hem had ingedeeld bij de avonturenfilms. Foutje waarschijnlijk, want dit was zonder twijfel historisch drama. En dat wil ik soms ook zien, maar het is niet waar bij ons op zaterdagavond op de bank voor de buis de voorkeur naar uitgaat. Kortom, we hebben deze film hellemaal uitgekeken en waren nog dagen zwaar onder de indruk. De film in kwestie was Ágora van de Spaanse regisseur Alejandro Amenábar, een biopic over Hypatia van Alexandrië (350/370 – 415). Het is de duurste Spaanse film ooit, dat dan weer wel.

Hypatia was een vrouwelijke filosofe, wiskundige en briljante astrologe uit de oudheid. Ondanks haar grootse bijdragen aan de wetenschap, werd ze toch vooral bekend door de beestachtige manier waarop gewelddadige christenen haar publiekelijk hebben vermoord. Dit omdat ze het niet eens waren met de opvattingen van Hypatia. In de film wordt de rol gespeeld door een uitstekende Rachel Weisz, wat naar verluid qua uiterlijke schoonheid niet eens een geflatteerd beeld geeft.

Datgene dat uit deze film nogal duidelijk wordt, is dat het beeld dat wij doorgaans hebben van christenen uit de late oudheid dan wel weer flatteus is. Er zat veel rauw volk tussen dat met bruut geweld hun religie opdrong aan iedereen. Niks geen brave mensen die vanuit catacomben met een hart vol naastenliefde voor hun geloof vochten tegen onverdraagzame tirannen. Niks geen redders van de klassieke cultuur door het monnikenwerk in de kloosters. Deze christenen waren zelf de tirannen en vernielers, fundamentalistisch en onverzoenlijk.

Slechts een korte tijd nadat ik de film zag (misschien een maand of twee later) kwam dit boek op de Nederlandstalige markt, Eeuwen van duisternis van Catherine Nixey, met als onderwerp de vernieling van de klassieke cultuur door christelijke fanatici tijdens de late oudheid. Tja, toeval of niet, als cultuurhistoricus kon ik dit moeilijk negeren, al duurde het toch nog even voordat het boek ook fysiek op mijn pad kwam.

En toen zag ik er toch een beetje tegenop om het te lezen, want het onderwerp leek me best zwaar. Net zoals de film indrukwekkend maar niet gemakkelijk was. Uiteindelijk moet ik zeggen dat dit gevoel zowel terecht als onterecht was. Onterecht omdat Nixey er een luchtige schrijfstijl op nahoudt en alles lardeert met een fijn gevoel voor spot (niet te hard, niet te zacht). Terecht omdat je zoveel gestoorde dingen leest over hoe bepaalde mensen zich destijds hebben gedragen en hoe zij dachten, dat je er niet teveel tegelijk van kunt hebben. Daarom heb ik het boek met mate gelezen, maar schoot ik wel iedere keer dat ik erin las goed op.

Catherine Nixey was trouwens een zeer geschikte persoon om dit boek te schrijven. Ze is de dochter van een uitgetreden monnik én een uitgetreden non. Dat wilde niet zeggen dat haar ouders het christelijke geloof hadden afgezworen en de kleine Catherine groeide dan ook in zeer katholieke sfeer op. Uiteindelijk werd ze zelf echter classicus en kunstredacteur. En binnen dat kader is ze heel kwaad geworden toen het haar begon te dagen waarom er werkelijk zo weinig is overgeleverd van de klassieke cultuur.

Tijd voor een kanttekening. Nixey benadrukt in haar inleiding dat het niet haar bedoeling is om de katholiek religie (want hier gaat het gezien het tijdperk toch uitsluitend om) in zijn geheel zwart te maken en al zeker niet iedereen met een christelijke geloof. Er zijn tenslotte wel degelijk veel mensen die goed doen vanuit hun geloofsovertuiging.

Helaas echter waren er gedurende de 4de en 5de eeuw van onze jaartelling nogal veel militantere personen die er niet voor terugdeinsden hun christelijke idealen met behulp van grof geweld over de wereld te verspreiden. Temples en beelden werden vernield, zogenaamde heidenen (=iedereen die niet door en door katholiek was) werden aangevallen en vaak ook gedood. Boeken werden verboden en tot op het laatste exemplaar verbrand (Fahrenheit 451 blijkt al te zijn gebeurd). filosofen vervolgd. Allerlei uitingen van andere culturen werden de kop in gedrukt. En dit alles werd gerechtvaardigd, ook door autoriteiten, onder het mom van Gods zegen. Deze christenen deden niets dan goeds, omdat ze bezig waren de wereld bevrijden van de duivel en zijn demonen op aarde. Het onthoofden van een heiden was binnen dit kader bijvoorbeeld hetzelfde als het redden van ziel. Juist ja.

Het moet gezegd dat veel historici het niet helemaal of helemaal niet met Catherine Nixey eens zijn. Dus wat moet je als lezer dan eigenlijk van haar betoog vinden? Welnu, mij lijkt het dat ze toch een dusdanig overweldigende hoeveelheid bewijs weet aan te dragen dat je er eenvoudigweg niet omheen kunt. De meeste dingen waar ze over vertelt zijn gewoon gebeurd en dat kan alleen maar worden gezien als schokkend. Het is teveel en het werd zozeer aangemoedigd door kerkelijke autoriteiten dat je dat niet onder het tapijt kunt vegen met een goedmoedig ‘zo was die tijd nu eenmaal’ of ‘het was maar een klein groepje vandalen’ of iets anders uit die hoek.

Dat neemt niet weg dat er toch wel wat valt aan te merken op Eeuwen van Duisternis. Zo is het beeld dat Nixey schets wel erg eenzijdig. Dat er ook veel katholieken zijn geweest die andere methodes voorstonden krijgt nauwelijks aandacht. Met name het idee dat op tal van plekken lokale heidense gebruiken op slimme wijze zijn verweven met katholieke gebruiken om de weerstand van de lokale bevolking te verminderen, negeert of ontkent Nixey grotendeels. En dat is niet handig, omdat dit nu juist de methode is waarvan veel hedendaagse historici geloven dat het meer effect heeft gehad dan het geweld.

Een ander probleem is dat Nixey op sommige momenten wel erg vergaande conclusies trekt op basis van summiere stukjes bewijslast. Dan krijg je iets als:omdat deze persoon dit en dat heeft geschreven kunnen we dus wel aannemen dat katholieken er zus en zo over dachten. Nou nee, dat kunnen we dan dus niet. Gelukkig komen dergelijke momenten maar weinig voor.

Het komt allemaal doordat Nixey moeite heeft haar kwaadheid te beteugelen. Het hele boek door blijft die voelbaar en soms werkt dat tegen haar. Desondanks is het juist die o zo begrijpelijke woede die haar voortdrijft, die ervoor heeft gezorgd dat ze leeuwenarbeid aan onderzoek heeft verricht en die ervoor heeft gezorgd dat ze een heikel onderwerp uit het academische discours heeft gehaald en op de kaart heeft gezet voor het grote publiek, middels een uitermate goed leesbaar boek. Dus vijl voor jezelf de scherpste randjes van dit boek af, verbijster je over de rest, en besef dat het wel een waarheidsgetrouw, maar geen volledig beeld geeft.